Telman Orucov
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
öldürülməsindən gedirdi. Sonra isə gaz kameralarından istifadə və krematoriyalarda cəsədlərin yandırılması ardıcıl hal aldı. İkinci Dünya müharibəsi illərində natsistlər cəmi 6 milyona qədər yəhudini məhv etdilər. Britaniya mandatı müddətinin qurtarması ərəfəsində – 14 may 1948-ci ildə İsrail dövlətinin yaradılması elan edildi, bu yeni dövləti iki dünya dövləti – ABŞ və SSRİ ləngimədən tanıdılar. İsrail dövləti Yerusəlimin şərq hissəsi daxil olmaqla, Mandat altında olan ərazinin 56%-ni tutdu. Bu torpaqda yaşayan bir milyon ərəbdən 850.000-i yəhudilər tərəfindən sıxışdırılacağından qorxub qaçdı. Beləliklə, Fələstin qaçqınları problemi meydana gəldi. 1948-ci ildə, demək olar ki, yüz minlərlə israilli qonşu ərəb dövlətləri tərəfindən hücuma məruz qaldı, lakin öz dövlətlərinin ərazisini qoruyub saxlamaq onlara nəsib oldu. ABŞ-ın yəhudi icmasının dəstəyi, Almaniyanın ödədiyi təzminatlar və yüksək ixtisaslı immiqrantların axını İsrailin iqtisadi inkişafına şərait yaratdı. Əvvəllər becərilməyən torpaqların istifadəsi davam edirdi. 1983-cü ildə İsraildə 3,37 milyon yəhudi yaşayırdı. 2016-cı ildə isə onların sayı 6,3 milyon nəfərdir və ya ölkə əhalisinin 75 %-ni təşkil edir. 1956 və 1967-ci illərdə İsraillə ərəb dövlətləri arasında yeni müharibələr baş verdi, 1967-ci il müharibəsinin gedişində İsrail Sinay yarımadasını, Yerusəlimin şərq hissəsi ilə birlikdə Qərbi İordaniyanı və Suriyanın Qolan yüksəkliyini işğal etdi. Bu uğurlar da möhkəm sülh gətirmədi. 1973cü ildə Qiyamət günü müharibəsi adlanan yeni hərbi əməliyyatların partlayışı baş verdi. 1977-1979-cü illərdə, nəhayət, İsrailin Misirlə əlaqələri normallaşdı, axırıncıya Sinay yarımadası qaytarıldı. Lakin digər ərəb dünyası ilə münasibətlər əvvəlki tək gərgin olaraq qaldı. İsrailin 1967-ci il müharibəsi gedişində işğal etdiyi ərazilərdə siyasəti anneksiya xarakteri aldı. İsrail hakimiyyətləri işğal edilmiş torpaqları məskunlaşdırmaq siyasəti apararaq, İsraili David və Solomonun çarlıqları dövründəki İsrail-İudeya vahid çarlığı sərhədlərində olan kimi bərpa etməyə çalışırdılar. Həmin vaxtlarda İsrail Akaba körfəzindən Dəməşqə kimi uzanırdı. Onun yaradılmasında Mesopotamiyadan olan köçərilərin çoban tayfaları iştirak etmişdilər. B.e.ə. 1200-cü ilə yaxın ona Misirdən çıxıb gəlmiş tayfa da birləşdi. Onun rəhbəri Moisey (Moşe) öz həmtayfalıları arasında Yaxve allahının kultunu yayırdı, bu kult isə Şimali-qərbi Ərəbistanda meydana gəlmişdi. Mədəni birlik əsasında, digər xalqlarla daimi toqquşmalarda b.e.ə. XI əsrin sonunda 12 tayfanın ittifaqı əmələ gəldi, bu ittifaq İsrail adını qəbul etdi. Bu, Misirin və Assuriyanın müvəqqəti zəifləməsi nəticəsində mümkün olmuşdu. Lakin İsrail-İudeya çarlığındakı daxili ziddiyyətlər o qədər güclü idi ki, b.e.ə. 926-cı ildə çar Solomonun ölümündən sonra dövlət iki çarlığa – şimalda İsrail, cənubda isə İudey çarlığına parçalandı. B.e.ə. 722-721-ci ildə İsrail çarlığı Assusriya tərəfindən məhv edildi. İudeya çarlığı b.e.ə. 587-ci ildə bu dəfə digər işğalçıya təslim oldu, babilistanlılar Yerusəlimi tutdular, onun sakinlərini isə Mesopotamiyaya sıxışdırıldılar, ancaq pers çarı Böyük II Kir tərəfindən Babil tutulduqdan sonra əsirlər vətənlərinə qayıtdılar və dağıdılmış Yaxve məbədini bərpa edə bildilər. «Babil əsirliyi» dövrü yəhudi dininin – iudaizmin və onun sərt qanunlarının folrmalaşması üçün həlledici əhəmiyyət kəsb etdi. Bunlar yəhudilərə yad xalqlarla əhatədə olduqda vahid xalqa mənsubluq hissini saxlamağa kömək etdi. Bu dövrdə yəhudilərin mədəni-etnik birliyi tam şəkildə əmələ gəldi. Yəhudilərin müqəddəs mətnləri – Topa (Moiseyin Baş kitabı) b.e.ə. 445-ci ildə tərtib olundu. Onlar iudaizmin ardıcıllarının bütün həyatını nizamlayan göstərişlərdən ibarət idi. Perslərin hakimiyyəti altında Böyük Aleksandr dövlətində, həmçinin Ptolomeylər sülaləsinin idarə etməsi vaxtı (b.e.ə. 320-198-ci illər) yəhudi əhalisi təqiblərə məruz qalmamışdı. Lakin Palestina Selevkid çarlığının tərkibinə daxil edildikdən sonra iudeylərin üzərinə təqiblər dalğası düşdü, güclənən ellinləşmə bütün yəhudi birliyinin bütövlüyünə təhlükə törədirdi. Bu dövrdə messiyanın gəlişinə inam gücləndi, bu müqəddəs çar yəhudi xalqına Davidlər dövrünün şöhrətini və bütünlüyünü qaytaracaqdı. B.e.ə. 167-ci ildə Makkaveylər nəslinin rəhbərliyi altında üsyan hərəkatı başlandı. Romanın şərq siyasəti hesabına b.e.ə. 135-ci ildən 53-cü ilə qədər müstəqil yəhudi dövləti mövcud oldu. Bununla birlikdə diasporada, xüsusən Babildə yaşayan yəhudi icmaları inkişaf edirdi. Buradan Talmud meydana gəlmişdir. Ayrı- ayrı dini qurumların arasında sözləşmə baş verirdi. Xristianlardan fərqli olaraq, yəhudilər Allahın insanlaşldırılması imkanını rədd edirdilər. Onların anlamında Allah vahiddir və dünyanı əmələ gətirməli və öz xalqı ilə ittifaq bağlamalı idi. Onun qanununun ciddi icra edilməsi Allahın mərhəmətinə nail olmağa imkan verərdi. Zoroastrizmin təsiri altında mələklər və divlər haqqında təsəvvür əmələ gəldi, Qiyamət gününə inam İranın təsiri ilə izah olunur. Lakin bu ideyalar bütöv doktrina şəklini ala bilmədi. Romanın şərqdəki ekspansiyası yəhudi dövlətinin müstəqilliyinin itirilməsinə gətirib çıxardı. 6-cı ildə İudeya Romanın Suriya əyalətinin bir hissəsinə çevrildi. 66-cı ildə tabe edilmiş xalq həddən artıq vergilərin ağırlığından əzilib, üsyan qaldırdı, bu, İudeya müharibəsi adlanır, lakin üsyan uğur qazanmadı, dörd il sonra romalılar Yerusəlimi tutub, şəhərdəki məbədi dağıtdılar. İkinci İudeya üsyanı da (132-135-ci illər), ona özünü peyğəmbər elan edən Bar-Koxba başçılıq edirdi. Sağ qalmış yəhudilər vətənlərindən qovuldular və bütün imperiyaya yayıldılar. Ancaq öz dinlərinə və ənənələrinə sədaqəti hesabına onlar diasporada da birlik hissini qoruyub saxladılar. Onlar əsasın şəhərlərdə yaşayırdılar, daha çox ticarət və təbabətlə məşğul olurdular. Yəhudilərin ən qatı düşməni, onları Xristosu öldürməkdə günahlandıran xristianlar oldu. Bununla yanaşı, qovulmuş və səpələnmiş yəhudiliyin mövcudluğuna xristian ortodoksları, Allahı tərk etmiş xalqı gözləyən canlı ibrət dərsi kimi baxırdılar. Yəhudilərə nisbətən dözümlülük göstərilən dövrlərdə – Karolinqlər epoxasında və ya Pireney yarımadasında gec orta əsrlərdə qəddarcasına təqiblər və ya taun epidemiyası vaxtı qızğın təqiblər müəyyən dövrlərdə kəsilirdi. Yəhudilərə nifrət xristian uşaqlarının ritual qaydasında öldürülməsində və ya quyuların zəhərlənməsindəki ittihamlarla müşayiət olunurdu. İslam dövlətlərində yəhudi icmaları bütünlüklə özlərini təhlükəsizlikdə hiss etdikləri bir vaxtda, Avropada onlar dünyəvi hakimiyyətlərin xüsusi müdafiəsində olsalar da, bu müdafiəyə görə haqq ödəməyə və onlar üçün ayrılmış xüsusi şəhər məhəllələrində (gettolarda) yaşamağa məcbur idilər. Maarifçilik epoxası Avropa yəhudilərinin milli zülmdən azad olunmasının uzun müddətli prosesinə başlanğıc verdi. Bu ideyanın tərəfdarları belə bir cəhəti əsas Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|