Telman xəLİlov, maya zeynalova
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
127 qurşaq hesab olunur. Belə ki, orada kifayət qədər istilik və işıq olur. İntensiv su dəyişməsi və dərınliklərin yaxşı oksigenlə təmin olunmasıdır. Tropik enliklərdə sular üst qatlarda yüksək duzluluğa malik olur, amma yüksək temperatur olduğu üçün yüngül olur ki, bu da suyun yerdəyişməsinə mane olur, oksigen 2 dəfə mülayim qurşaqdan az olur. Ekvatorial enliklərdə passat və əks passat cərəyanları rast- laşan yerlərdə suyun qarışması olur, ona görə də qida duzları və oksigenlə nisbətən zəngin olurlar. Dünya okeanı – tükənməz uran ehtiyatına malik olsa da, son vaxtlara kimi az istifadə olunurdu. Həm də ondan dey- terium (atom kütləsi ilə hidrogen qarışığı) alınmasında isti- fadə olunur. Yaponiyada ilk dəniz suyundan uran istehsalı edən zavod 70-ci ilin sonunda tikilmişdir. Dəniz suyu sənaye üçün şirin su almağa kömək edir. Bu gün Dünyada istehsal olunan saflaşdırıcı qurğuların yarısı Yaponiyada istehsal olu- nur. Şimal Buzlu okeanının əksər hissəsi daimi buzlarla ör- tülmüşdür. Bu nəhəng buzlağın təsiri bütün dünyada hiss olu- nur. O planetin qlobal iqliminin yaranmasına böyük təsir edir. Dünya okeanı nəqliyyat vasitəsi kimi də aktualdır. Müxtəlif məişət, sənaye və kənd təsərrüfatında işlədilmiş və təmizlənməmiş suların axını son 2-3 onilliklərdə dəfələrlə artmışdır. Bundan əlavə, gəmilərin atdıqları tullantıları da nə- zərdən qaçırmaq olmaz, çünki bu hadisə əsasən şelf zo- nasında (200-m-ə qədər dərinlikdə) baş verir. Məsələn: Şimali Atlantika sahi llərində ən iri çirkləndirici, hər il kiçik buxtaya 9 mln. tona yaxın tullantı tökülən Nyu-York şəhəridir. İnsan fəaliyyəti nəticəsində okeana atılmış maddələr ora- da eyni bərabərdə yayılmırlar. Tullantılar ən çox insanların yaşadıqları və işlədikləri yerlərə yaxın toplanır və deməli, okeanların insanlara yaxın olan əraziləri daha çox çirklənir. 128 Tullantıların töküldüyü ərazilərdə çirkləndiricilərin yüksək konsentrasiyası müşahidə olunur, təkcə ona görə yox ki, onlar dayaz yerlərə atılır, həm də ona görə ki, okenın özünün strukturu çirkləndiricilərinin bütün okeana yayılmasına mane olur. Okean sularının qarışmasına səbəb olan hallardan biri də şaquli stratifikasiyasıdır – yəni okeana qismən şirin suyun tökülməsidir. Daha yüngül olan çay suyu qarışma, trubulent qarışma və molekulyar diffuziya prosesləri vasitəsilə okean suyunun sıxlığı dəyişir. Lakin bu proseslər çox ləng gedir. Çay və okean sularının şaquli qarışmasına sistemin daha sabit ol- ması, yəni daha sıx mayenin alt qatlarda, az sıx suyun isə üstdə olmasıdır. 9.2. Hiosferin mühitin nizamlanmasında yeri Hazırda biosferin kəskin çirkləndirilməsi böyük qlobal ekoloji problem kimi bütün dünya əhalisinin narahatlığına s əbəb olmuşdur. Elə buna görə də ətraf mühitin çirklənmə- sin ə qarşı mübarizə aparmaq məqsədilə dövlətlər qarşılıqlı müqavil ələr bağlayır bəşəriyyət mühitin qorunmasını aclıq kimi müdhiş bir bəla ilə bir səviyyədə tutur, cəmiyyət bu tarixi b əladan qurtarmaq üçün çıxış yolları axtarır. Su hövz ələrinin sanitar-hidrobioloji vəziyyəti nəzərdə tutulur. Bu m əsələdə təbii tarazlığı pozan antropogen amillərin ( suların sənaye, mətbəx axarları, drenaj suları ilə çirklənməsi v ə hövzənin sabit vəziyyətini pozan bütün səbəblər) təsiri, onların mənbəyi və baş vermə səbəbləri xüsusi rol oynayır. Beyn əlxalq okeanologiya komissiyasının (BOK) bir qrup alimi v ə YUNESKO dəniz mühitinin çirkləndirilməsini, insanlar t ərəfindən birbaşa və ya dolayı yolla «dəniz sularına» daxil edilən maddələr təşkil etdiyini qeyd edirlər 129 ki, onlar da bioloji resurslara z ərər verir, insanların sağlam- lığını pozur və insanın dənizlə əlaqədar olan fəaliyyətini estetik qavranmasını zəiflədir. Tullantılar ən çox insanların yaşadıqları və işlədikləri yerl ərdə müşahidə edilir. Tullantıların töküldüyü ərazilərdə çirkl əndiricilərin yüksək konsentrasiyası müşahidə olunur, t əkcə ona görə yox ki, onları dayaz yerlərə atırlar həm də ona gör ə ki, okeanın özünün strukturu çirkləndiriciləin bütün okeana yayılmasına, mane olur. Okean sularının qarışmasına s əbəb olan hallardan biri də okeana qismən şirin suyun tökülm əsidir. Bundan əlavə Günəş həmişə suyun üst qatını qızdırır – və ona görə də onun sıxlığa görə təbii strasifika- siyası qüvvətlənir. Başqa sözlə desək, Okeanda suyun təbii olaraq ayrı-ayrı qatlara ayrılması mövcuddur ki, bu da çirkl əndiricilərin üst qatlardan aşağı qatlara enməsinə mane olur. Okeanların üst qatlarında suyun şaquli yerdəyişməsi baş vermir, amma eyni zamanda orada su üstü cərəyanların mür əkkəb sistemi mövcuddur. Onlar nisbətən kiçik ərazilər- d ə yayılmaqla nisbətən fərqli sərhədlərə malikdirlər. Əgər hansı bir maddə üst cərəyanlara düşürsə, onun bütün okean s əthinə yayılma imkanları çox olur. Bundan əlavə, gəmilərin tullantılarını da nəzərdən qaçırmaq olmaz, çünki bu hadisə əsasən şelf zonasında (200 m-ə qədər dərinlikdə) baş verir. İkinci dünya müharibəsindən sonra Aralıq dənizi sahillə- rind ə çox su işlədən və suya çoxlu çirkab su tökən yeni sənaye şəhərləri yaradıldı. Tökülən çirkab suların dənizdən Atlantik okeanına təbii sirkulyasiya vasitəsilə aparılan sudan çox olması nəticəsində Aralıq dənizi çox çirkləndi. Hazırda Şimal v ə Baltik dənizləri xeyli çirklənib. İçməli suyun mənbələri olan – Temza, Sena, Selda, Reyn, Elba, Oder, Visla kimi çaylar öz göz əlliklərini çoxdan itirmişlər. Onların sahillərində Avropada ən iri kimya sənayesi zavodları fəaliyyət göstərir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|