Tema: Buxgalteriya esabatinin` strukturasi du`zilisi Reje

Tema: Buxgalteriya esabatinin` strukturasi du`zilisi
Reje:

1) Buxgalteriya esabatı haqqinda tu`sinik

2) Esabattıń maqset hám wazıypaları
3) Payda hám zálel tuwrısındaǵı esabat


Buxgalteriya esabatı haqqinda tu`sinik
Buxgalteriya esabatı — kárxana (shólkem, shólkem) dıń esabat dáwiri (ay, sherek, jıl ) dagi qarjları jaǵdayı hám xojalıq -finanslıq iskerligin ańlatiwshı kórsetkishler sisteması ; buxgalteriya esabı maǵlıwmatları boyınsha dúziledi. Buxgalteriya esabatı statistika hám operativ esabatları menen birgelikte finanslıq esabattıń strukturalıq bólegin quraydı. Dáwirliligine kóre Buxgalteriya esabatı sherek, yarım jıl, 9 ay hám bir jıl ushın dúziledi. Maqsetine kóre ishki hám sırtqı túrlerge bólinedi. Ishki Buxgalteriya esabatı kárxana jáne onıń strukturalıq bólindileri iskerligin analiz etiw hám de taǵı basqarishga xızmet etedi.
Sırtqı Buxgalteriya esabatı kárxananıń finanslıq jaǵdayı haqqında informaciyalar alatuǵın basqarıw hám de qadaǵalaw keńselerine beriledi. Kólemine kóre dáslepki (kárxanalar tárepinen ámeldegi buxgalteriya esabı maǵlıwmatlarına kóre) hám kompleks (statistika mákemeleri tárepinen aymaqlıq principlerge kóre) Buxgalteriya esabatı ga bólinedi. 1997-jıl 1-yanvardan Buxgalteriya esabatı qamraydigan maǵlıwmatlar sheńberi (buxgalteriya balansı, finanslıq iskerlik haqqında esabat, kreditorlik hám depitorlik qarızdarlıǵı haqqında málimleme, tiykarǵı qurallar háreketi, pul aǵısları, óz kapitalı tuwrısındaǵı esabatlar hám basqalar ) ni Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi belgileydi.
Buxgalteriya esabatı dıń belgilengen múddette tapsırılıwı hám májburiyligi olarǵa qoyılatuǵın tiykarǵı talap bolıp tabıladı. Kárxanalar jıllıq Buxgalteriya esabatı ni juwmaqlanǵan jıldan keyin 15-fevraldan (sırt el investitsiyaları qatnasıwındaǵı kárxanalar 1-marttan ), shereklik Buxgalteriya esabatı ni sherek tawsılǵannan keyin, 25 kúnden keshikmay múlk iyelerine, kárxana jaylasqan aymaqtaǵı mámleket statistika keńselerine, mámleket salıq inspeksiyalariga hám basqa mámleket shólkemlerine tapsırıwları shárt. Esaptıń payda bolıwı tikkeley adamlıq jámiyetiniń vujudga keliwi menen baylanıslı. Tariyxıy maǵlıwmatiarga kóre, baslanıwiy jámáát basqarıw princpıı dáwirinde esaptan paydalanıwǵan. Qáwim baslıǵı o 'z qáwimin saqlap qalıw ushın qaysı mawsim qashan keledi, qáwiminde qansha adam bar, olar ushın qansha azıq-túlik toplaw kerek sıyaqlı esap -kitaplami ámelge asırǵan. Daslep esap quralları retinde qol barmaqlarınan paydalanılǵan (birpara jaǵdaylarda bul ádetten házir de paydalanamız ). Házirde de jámiettiiń bir bólegi esaplanǵan hár bir shańaraqtıń óz esap -kitapı bar. Qaysı shańaraqta esap -kitap jaqsı yoMga qoyılǵan bolsa, sol shańaraqtıń turmıs sharayatı jaqsı. Bunnan kórinip turıptı, olda, esap insanlardıń turmıslıq sheriki bolıp tabıladı.
Buxgalteriya esabınıń eń zárúrli qásiyetlerinen biri sonda, onıń hújjetlerinde barlıq xojalıq operatsiyaları jabılasına belgilengenler etiledi. Bul barlıq xojalıq processleriniń tolıq xarakteristikama alıw ushın zárúr bolıp tabıladı. Buxgalteriya esabınıń basqa qásiyetlerinen biri onıń hújjetleniwi bolıp tabıladı. Buxgalteriya esabı sistemasında belgilengenler etiletuǵın hár bir operatsiya aldın hújjetlashtirilishi kerek. Hújjet buxgalteriya esabın a'lumotlarining birden-bir derekyi esaplanadı. Barlıq operatsiyalardı qamrab alatuǵın hújjetlerdiń m avjudligi buxgalteriya esabın a'lumotlaridan materiallıq juwapker shaxslar iskerligi ústinen qadaǵalaw qılıw hám basqarıw ushın tiykarlanǵan maǵlıwmatlami alıw múmkinshiligin beredi.
Buxgalteriya esabında juwmaqlanǵan jıynama kórsetkishlami alıw ushın jıynalǵan m a'lumotlami ilimiy islewdiń arnawlı usıllarınan paydalanıladı. Bul usıllaming zárúrli qásiyetleri sonnan ibarat, olar bólek ajıratıp alınǵan kárxana, shólkem hám shólkemlaming pútkil xojalıq iskerligin úzliksiz hám óz-ara baylanısqan halda sáwlelendirilishini támiyinleydi. Buxgalteriya esabınıń maǵlıwmatları ayırım kárxana, shólkem hám mákemeler hám de málim bir kompaniya quramına kiretuǵın kárxanalar toparı boyınsha basqarıw qararların qabıllaw hám ulaming jumısın audit qılıw ushın audit derekyi retinde xızmet etedi.
Buxgalteriya esabınıń qatar kórsetkishleri ulıwmalasqan kóriniste kárxananıń finanslıq jaǵdayın bahalawda qollanıladı. Ulıwmalasqan kórsetkishlaming bir toparı iskerlikti bahalawda kóbinese buxgalteriya esabınıń m a'lumotlariga tiykarlanatuǵın statistika járdeminde alınadı.
Esabat dáwiri málim bir mámleket yamasa yurisdiktsiyada qollanılatuǵın arnawlı talaplar hám qaǵıydalarǵa qaray parıq etiwi múmkin. Ádetde, finanslıq esabatlar kalendar jılı yamasa basqa belgilengen dáwir bolıwı múmkin bolǵan kompaniyanıń finanslıq jılınıń aqırında dúziledi.
Buxgalteriya esabatın tayarlaw basqıshları hám múddetleri haqqında ulıwma maǵlıwmat :
1. Finanslıq maǵlıwmatlardı toplaw hám esapqa alıw : Finanslıq jıl dawamında kompaniyanıń buxgalteriya bólimi satıp alınǵan zatlar, satıw, ǵárejetler, dáramatlar hám basqa operatsiyalar sıyaqlı barlıq finanslıq operatsiyalardı esapqa aladı. Bul maǵlıwmatlar ádetde buxgalteriya programmasında yamasa sistemasında belgilengenler etiledi.
2. Esap -kitaplardı salıstırıw hám ońlawlar : Finanslıq jıl tawsılǵannan keyin buxgalterlar esap -kitaplardı salıstırıwdı ámelge asıradılar hám zárúr ońlawlar kirgizedıler. Bul finanslıq maǵlıwmatlardıń tuwrılıǵı hám tolıqlıǵın tekseriwdi, sonıń menen birge, qátelerdi ońlawdı hám buxgalteriya esabı standartlarına muwapıq hár qanday zárúr ońlawlardı dizimnen ótkeriwdi óz ishine aladı.
3. Finanslıq esabatlardı tayarlaw : Bul basqıshda buxgalterlar buxgalteriya balansı, payda hám záleller tuwrısındaǵı esabat (yamasa dáramatlar tuwrısındaǵı esabat ), pul qarjları háreketi tuwrısındaǵı esabat hám esabatlarǵa esletpe sıyaqlı tiykarǵı finanslıq esabatlardı tayarlaydilar. Bul esabatlar kompaniyanıń finanslıq jaǵdayı, onıń dáramatları hám ǵárejetleri, pul qarjları aǵımı haqqında maǵlıwmat beredi.
4. Kórip shıǵıw hám audit: Birpara jaǵdaylarda finanslıq esabat sırtqı auditorlar tárepinen kórip shıǵilıwı yamasa tekseriliwi múmkin. Audit esabatlarda keltirilgen maǵlıwmatlardıń tuwrılıǵı hám isenimliligin támiyinlewge járdem beredi.
5. Esabatlardı jarıyalaw hám usınıw : Buxgalteriya esabatların tayarlaw hám tekseriw pıtkennen keyin olar baspa etiliwi hám mápdar shaxslarǵa, mısalı, aktsiyadorlar, salıq shólkemleri, qadaǵalaw etiwshi shólkemler hám basqalarǵa usınıs etiliwi múmkin.
Finanslıq esabatlardı tayarlaw múddeti kompaniyanıń kólemi hám quramalılıǵına, nızamlı talaplarǵa hám kompaniyanıń ishki siyasatina qaray parıq etiwi múmkin. Biraq, kóbinese, finanslıq esabat finanslıq jıl tawsılǵanınan keyin bir neshe ay ishinde tayarlanishi hám tapsırılıwı kerek.
Xojalıq subektlerin basqarıw ushın, bárinen burın, olardaǵı aqshalar haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa ıyelew kerek. Usınıń menen birge olar, aqshalardıń qanday túrlerine iye jáne bul aqshalar qanday dereklerden shólkemleskenligin biliw kerek boladı. Bunday maǵlıwmatlar ulıwmalastırılǵan hodda pul kórsetkishlerinde málim bir sánege beriliwi kerek. Aqshalar quramı hám qanday maqsetlerge mólsherlengenligin úyreniw ushın olardı ekonomikalıq tárepten gruppalaw zárúr. Mine sol maǵlıwmatlar buxgalteriya balansı járdeminde alınad.
Buxgalteriya balansı xojalıq qarjların olardıń túrleri hám tashkil tabıw dárekleri boyınsha arnawlı bir bir dáwir pulda ańlatılıp, ulıwmalastırıp sáwlelendiriw hám ekonomikalıq gruppalaw usılı bolıp tabıladı. Aqshalar túrleri hám olardıń dáreklerin ajıratıp kórsetiw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Finans ministrliginiń 2002 jıl 7 fevralda 31-sanlı buyrıǵı menen qabıl etilgen balans eki bólekten ibarat bolǵan keste formasında dúzilgen. Onıń shep tárepinde aqshalar túrleri hám olardıń jaylanıwı keltiriledi hám ol aktiv bólim dep ataladı, passiv bólim dep atalatuǵın ońında aqshalar dárekleri hám olardıń qanday maqsetlerge atalǵanlıǵı kórsetiledi.
«Aktiv» termini latınsha iskerlikli, ámel qılıw, ámeldegi bolıw degen sózlerden kelip shıqqan. Sol sebepli aktiv degende aqshalar qanday ámel qılıp atırǵanlıǵın, islep atirǵanlıǵın kórsetiwshi aqshalar gruppalanıwın túsiniw kerek.
Aktivler aldınǵı ámelge asırılǵan mashqalalardi yamasa aldın júz bergen waqıyalar nátiyjesinde kárxanaǵa kelip túsken hám olar keleshekte payda keltiretuǵın ekonomikalıq resurslar bolıp tabıladı. Aktivler úsh qıylı ózgeshelikke ıyelewi kerek:
a) keleshektegi ekonomikalıq nafni ózinde sáwlelengenleniwi, tikkeley hám tikkeley bolmaǵan pul qarjları yamasa olardıń ekvivalentlerin kóbeytiw múmkinshiligi;
b) bul ekonomikalıq paydalardı baqlaw qobliyatini sáwlelengenlew;
v) aldınǵı pitimler yamasa basqa waqıyalardıń nátiyjesi bolıwı.
«Passiv» termininiń túbiri de latınsha aktivsiz, qalıs turmoq, túsindiriw sıyaqlı sózlerdiń túbirinen alınǵan. Tariyxan bul termin daslep tek qarızǵa alınǵan aqshalarǵa salıstırǵanda, yaǵnıy úshinshi shaxslar aldındaǵı minnetlemelerge salıstırǵanda qollanılar edi. Bunıń menen múlk iyesi qarızǵa alınǵan aqshalarǵa bolǵan munasábette óz basımshalıqtan ózin tutıwı kerekligi aytıp ótken edi. Keyinirek «passiv» termini dereklerdiń basqa elementlarına da tarqatılǵan bolıp, tek kárxana minnetlemelerin xarakteristikalabgina emes, aqshalar túrlerin qanday maqsetlerge mólsherlengenligin de xarakteristikalaw ushın isletiletuǵın boldı.