Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti iqtisodiyot kafedrasi

Monopsoniya– tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni juda 
ko‘p bo‘lib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona iste‘molchisi yoki xaridori 
mavjud bo‘lgan sharoitdagi yakkahukmronlik holati hisoblanadi.
Bunga 
«O‘zDEUavto» korxonasi yaqqol misol bo‘la oladi. Mazkur yirik korxona 
mamlakatimizda engil avtomobillar ishlab chiqarishda zarur bo‘lgan ko‘plab 
ehtiyot va butlovchi qismlarni ularning nisbatan mayda ishlab chiqaruvchilaridan 
sotib olishda yakkahukmronlik mavqeiga ega bo‘ladi. 
2. Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsifiga ko‘ra: 
tabiiy 
monopoliya, legal monopoliya, sun‘iy monopoliya farqlanadi. 
Tabiiy monopoliya – korxonaning texnologik xususiyatlari sababli 
mahsulotga bo‘lgan talabni qondirish raqobat mavjud bo‘lmagan sharoitda 
samaraliroq amalga oshiriluvchi tovar bozorining holati.
Legal (qonuniy) monopoliya– bu qonuniy tarzda tashkil etiluvchi 
monopolistik holat
32
. 
Ular tarkibiga raqobatdan himoya qiluvchi quyidagi 
monopoliya shakllarini kiritish mumkin: 
1) patent tizimi 
–bu ixtirochi va mualliflar tomonidan yaratilgan ixtirolar, 
foydali modellar, sanoat namunalarini tasdiqlovchi hamda ularga mutlaq huquqni 
taqdim etish tizimi. Bu jarayon maxsus guvohnomalar – patentlar orqali amalga 
oshiriladi; 
2) mualliflik huquqi
– ilmiy, badiiy va san‘at asarlari, ijro san‘ati 
fonogrammalari, ko‘rsatuvlar, efir to‘lqini yoki kabelь orqali tasvir uzatish 
kabilarni yaratish va ulardan foydalanish munosabatlarini qonuniy tarzda tartibga 
solish shakli. Mualliflik huquqi faqat mualliflar tomonidan o‘z mahsulotlarini 
ma‘lum vaqtga yoki butunlay sotish, ulardan nusxa olish va ko‘paytirishga ruxsat 
berish imkonini ta‘minlaydi; 
32
McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 20th edition. America, New York: McGraw-Hill, 2014.page 
534 

---

40