Termiz davlat universiteti psixologiya kafedrasi

3.4. Kayfiyat. Affekt. Stress. 
Kayfiyat tushunchasiga psixologik manbalarda turli nuqtai nazardan 
yondashilgan taqdirda ham mazmunan ular bir xillikni anglatadi. Jumladan 
K.Turg‘unov lug‘atida shaxsning kuchsiz yoki o‘rtacha kuchga ega bo‘lgan 
nisbatan barqaror umumiy emotsional holati, A.V.Petrovskiyning ―Umumiy 
psixologiya‖ darsligida kayfiyatlar ancha vaqt davomida kishining butun xatti-
harakatiga tus berib turadigan umumiy hissiy holatini ifoda etadi, deb ta‘kidlanadi.
Professor E.G‘oziev fikricha, kayfiyat shaxsning ruhiy jarayonlariga muayyan vaqt 
davomida tus berib turuvchi emotsional holatdir.
Kayfiyat, ya‘ni odamning xursand yoki g‘amgin kayfiyati hech vaqt sababsiz 
vujudga kelmaydi. Odam bajarayotgan biror ishning mavaffaqiyatli tugashi yaxshi 
tetik kayfiyatni yuzaga keltiradi. Qilayotgan ishning oldinga siljimasligi yoki ishga 
berilgan yomon baho odamda ma‘yuslik, kuchiga ishonmaslik kayfiyatini 
tug‘diradi.
Kayfiyatning xush yoki noxush bo‘lishi, birinchi navbatda odamning sog‘ligi
bilan ham bog‘liqdir. Masalan, biror a‘zomiz qattiq og‘rib turgan vaktda kayfiyat 
chog‘ bo‘lmaydi.
Kishining hayoti davomida kayfiyatning u yoki bu turi, ya‘ni 
xushchaqchaqlik, xursandlik yoki g‘amginlik, ma‘yuslik, tushkunlik kabilardan 
biri ustun bo‘lishi mumkin. Ana shunga qarab odamlar xushchaqchaq, g‘amgin, 
sertashvish deb turli guruhlarga bo‘linadilar. Lekin shuni aytish kerakki, odam o‘z 
kayfiyatining quli bo‘lib, qolmay, uni boshqara bilishi kerak. O‘z kayfiyatini 
idora qila biladigan odamlarning har doim ruhi tetik, kayfiyati chog‘ va ishida 
unum bo‘ladi. Kayfiyatni idora qila olmaydigan odamlar bilan yashash juda qiyin 
bo‘ladi. Bunday odamlar arzimagan narsadan kayfiyatini buzib, to‘msayib 
yuradigan yoki arazlab yotadigan odamlar bo‘ladi. Bunday odamlarni odatda 
«sirkasi suv ko‘tarmaydigan» yoki «jahli burnini uchida turadigan» odamlar 
deyishadi. Agar odam xar doim o‘ylab, aql bilan ish tutsa, kayfiyatini bo‘lgan 
bo‘lmagan narsalarga buzavermaydi. 
Inson kayfiyatini paydo bo‘lishiga va o‘zgarishiga ta‘sir qiluvchi ob‘ektiv 
va sub‘ektiv omillari mavjud. Ob‘ektiv omillarga: a) tabiiy omillarga taalluqli 
bo‘lgan vaziyat (havoning sovuqligi yoki issiqligi); b) shaxslararo munosabatning 
noqulayligi va boshqalar. Sub‘ektiv omillar esa, sub‘ektiv munosabatlar, iliq 
psixologik muhit, muloqatmandlik maromi, rag‘batlantirish, muloqot o‘rnatish 
uslubi, shaxsiyatiga tegmaslik, teng xuquqlilik, shaxsning psixologik 
xususiyatlarini hisobga olish va hokozo.

---

34 
Psixologiyada affekt tushunchasiga berilgan ta‘riflarga asosiy e‘tiborni 
qaratadigan bo‘lsak bu ham shaxsning kuchli emotsional holatlari bilan 
bog‘liqdir. K.Turg‘unovning lug‘atida aytilishicha, affekt tez va kuchli paydo 
bo‘lib, 
shiddat 
bilan 
o‘tadigan 
qisqa 
muddatli 
emotsional 
holatdir. 
A.V.Petrovskiyning ―Umumiy psixologiya‖ darsligida affekt haddan ziyod tez 
kechishi bilan miyada paydo bo‘luvchi, shaxsni tez qamrab oluvchi, jiddiy 
o‘zgarishlarni yuzaga keltiruvchi jarayonlar ustidan irodaviy nazorat buzilishiga 
etaklovchi organizm a‘zolari funksiyasini izdan chiqaruvchi emotsional 
jarayonlarga aytiladi. M.Vohidov darsligida affekt to‘satdan tez paydo bo‘lib, tez 
orada o‘tib ketadigan nihoyatda kuchli hissiy holat sifatida e‘tirof etiladi.
Affekt lotincha so‘z bo‘lib, ruhiy hayajon ehtiros degan ma‘noni anglatadi. 
Affektlar ko‘pincha to‘satdan paydo bo‘ladi va ba‘zan bir necha minut davom 
etadi. Affekt holatida kishini ongini tasavvur qilish, fikr qilish qobiliyati torayadi, 
susayib qoladi. Affektlar vaqtida odamning harakatlari kutilmagan tarzda portlash 
singari birdaniga boshlanib ketadi. Ba‘zan affektlar tormozlanish holati tarzida 
namoyon bo‘ladi va bunday holatda organizm bo‘shashib, harakatsiz bo‘lib va 
shalvirab qoladi. Bunday holat ko‘pincha odam birdaniga qo‘rqqanida, to‘satdan 
quvonganida va shu kabi holatlarda o‘zini yo‘qotib qo‘yish ko‘rinishida namoyon 
bo‘ladi.
Affekt holatini boshlanishida shaxs insoniy qadriyatlarning barchasidan 
uzoqlashib, o‘z hissiyotining oqibati to‘g‘risida ham o‘ylamaydi, hatto tana 
o‘zgarishlari, ifodali harakatlar bilinmay boradi. Kuchli zo‘riqish oqibatida mayda 
kuchsiz harakatlar barham topadi. Tormozlanish miya yarim sharlari po‘stini to‘liq 
egallay boshlaydi, qo‘zg‘alish po‘stloq osti nerv tugunlaridan oraliq miyada avj 
oladi, xolos. Buning natijasida shaxs hissiy kechinmasiga (dahshat, g‘azab, 
nafratlanish, umidsizlik va hokazolar) nisbatan o‘zida kuchli hohish sezadi.
Ma‘lumotlarning ko‘rsatishicha ko‘pincha hissiyotlar affektiv shaklda o‘tishi 
tajribalarda sinab ko‘rilgan. Jumladan: 1) teatr tomoshabinlarida; 2)tantana 
nashidasini 
surayotgan 
olomonlarda; 
3)es-xushini 
yo‘qotgan telbasimon 
odamlarda; 4) ilmiy kashfiyot laxzasida; 5) tasodifiy qizg‘in uchrashuvlarda,
jo‘shqin shodliklarda mujassamlashadi. 
Affektlar vujudga kelishining dastlabki bosqichida har bir shaxs o‘zini 
tushunish, o‘zini qo‘lga olish, uddalash qurbiga ega bo‘ladi. Ularning keyingi 
bosqichlarida irodaviy nazorat yo‘qotiladi, irodasiz harakatlar amalga oshiriladi, 
o‘ylamasdan xatti-harakat qilinadi. Affektiv holatlar ma‘suliyatsizlik, axloqsizlik, 
mastlik alomatida sodir bo‘ladi, lekin shaxs har bir harakati uchun javobgardir,
chunki u aql-zakovatli insondir. Affektlar o‘tib bo‘lgandan keyin shaxsning 
ruhiyatida osoyishtalik, charchash holati hukm suradi. Ba‘zi hollarda holsizlanish,
barcha narsalarga loqayd munosabat, harakatsizlik, faollikning barham topishi,
hatto uyquga moyillik yuzaga keladi. SHuni ham unutmaslik kerakki, affektiv 
qo‘zg‘alish muayyan davrgacha davom etishi, ba‘zan o‘qtin-o‘qtin kuchayishi 
yoki susayishi sodir bo‘lib turishi mumkin.
Stress tushunchasining mazmuni mohiyati borasida qator ta‘riflar uchraydi. 
Jumladan, A.V.Petrovskiy tomonidan stress–afektiv holatga yaqin turadigan, lekin 
boshdan kechirilishining davomiyligiga ko‘ra kayfiyatlarga yaqin bo‘lgan his-
tuyg‘ularni boshdan kechirilishining alohida shaklidir, deb ta‘rif beriladi. Profssor 

---

35 
E.G‘ozievning umumiy psixologiya kitobida yozilishicha, stress-og‘ir jismoniy va 
murakkab aqliy yuklamalar ishlarning me‘yoridan oshib, ketib xavfli vaziyatlar 
tug‘ilganida, zaruriy chora-tadbirlarni zudlik bilan topishga intilganda vujudga 
keladigan hissiy zo‘riqishlar sifatida ko‘rsatiladi.
Stress tushunchasining mazmuni mohiyati borasida qator ta‘riflar uchraydi. 
Jumladan, A.V.Petrovskiy tomonidan stress– afektiv holatga yaqin turadigan,
lekin boshdan kechirilishining davomiyligiga ko‘ra kayfiyatlarga yaqin bo‘lgan 
his-tuyg‘ularni boshdan kechirilishining alohida shaklidir, deb ta‘rif beriladi.
Profssor E.G‘ozievning umumiy psixologiya kitobida yozilishicha, stress-og‘ir 
jismoniy va murakkab aqliy yuklamalar ishlarning me‘yoridan oshib, ketib xavfli 
vaziyatlar tug‘ilganida, zaruriy chora-tadbirlarni zudlik bilan topishga intilganda 
vujudga keladigan hissiy zo‘riqishlar sifatida ko‘rsatiladi.
Stress psixologik ta‘rifiga ko‘ra affektiv holatga yaqin turadigan, lekin 
boshdan kechirishining davomiyligiga ko‘ra kayfiyatlarga yaqin bo‘lgan his-
tuyg‘ular boshdan kechirilishning alohida shakli kuchli hayajonlanish (stress) 
holati (inglizcha stress - tazyiq ko‘rsatish, zo‘riqish degan so‘zdan olingan)dan, 
yoxud hissiy zo‘riqishdan iboratdir. Hissiy zo‘riqish xavf-xatar tug‘ilgan, kishi 
xafa bo‘lgan, uyalgan, tahlika ostida qolib ketgan va shu kabi vaziyatlarda ro‘y 
beradi.
Stress kishining o‘ta faol yoki o‘ta sust harakatida ifodalanadi. Hissiy 
zo‘riqish holatida individning hatti-harakati kishi nerv tizimining tipiga, nerv 
jarayonlarining kuchliligi yoki ojizligiga jiddiy ravishda bog‘liqdir. (Masalan, 
imtihon oldidagi holat). His-tuyg‘ularning hissiyot (emotsiyalar), kayfiyatlar, 
kuchli hayajonlanish tarzida boshdan kechirilishi chog‘ida ma‘lum darajada 
seziladigan tashqi belgilariga ham ega bo‘ladi. YUzning ifodali harakatlari 
(mimika), qo‘l va gavdaning ma‘noli harakatlari, turqi-tarovat, ohang, ko‘z 
qorachigining kengayishi yoki torayishi kabilar shular jumlasiga kiradi. Kishi 
o‘zining qahr-g‘azabini tevarak atrofdagilarga qo‘llarini musht qilishi, ko‘zlarini 
chimirib qarash, do‘q-po‘pisali ohang bilan namoyish qiladi. 
Stress-inson organizmini haddan tashqari zo‘riqish natijasida paydo 
bo‘ladigan tanglik jarayonidir. Stress ko‘rinishiga qarab ikki turga ajratiladi: 
1.