Termiz davlat universiteti psixologiya kafedrasi

Konstruktiv
- (tuzuvchi); 2.
Destruktiv
– (buzuvchi) kechadigan jarayon. 
Stress holatini oddiy tilda aytadigan bo‘lsak, bu insonlarda kechadigan 
tushkunlik holatidir. Insonning aqliy jihatlari va fiziologik tizimida stress holati 
bo‘lmasligi mumkin emas. Bular ko‘p hollarda muloqotlarda va boshqa ijtimoiy 
jarayonlarda yuz beradi. Stressni fiziologik va psixologik turlari mavjud. 
Fiziologik stress - bu o‘ta jismoniy zo‘riqish, biror og‘riq, qo‘rquv, kasalliklar 
natijasida vujudga keladi.
Fiziologik stress organizm o‘ta zo‘riqishi, temperaturaning baland yoki past 
bo‘lishi, nafas olishning qiyinlashishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, ba‘zida 
odam organizmida qattiq og‘riq bo‘lganda, og‘riq nimadan kelib chiqqanligini 
tushunib eta olmaslik oqibatida odamda qo‘rquv, xavotirlanish paydo bo‘ladi va 
stress holatiga olib keladi. 
Psixologik stress-odamning ruhiy holatiga voqealarni ta‘siri tufayli paydo 
bo‘ladigan stress. Psixologik stress informatsion stress va emotsional stress 
turlariga ajraladi. 

---

36 
Informatsion stress axborotlarni haddan tashqari ko‘p qabul qilish vazifalarni 
bajarishda bir qancha echimlar bo‘lsa-da, aniq ulardan qaysi birini tanlash yuqori 
darajadagi shiddat bilan qaror qabul qilishdagi ikkilanishi natijasida kelib chiqishi 
mumkin. Axborotlarni haddan tashqari ko‘p qabul qilish oqibatida odam psixikasi 
zo‘riqadi (charchaydi) va buyrak usti bezlaridan stressli garmonlar ko‘p ishlab 
chiqara boshlaydi. Haddan tashqari zo‘riqish natijasida miyada tormozlanish yuz 
beradi va oqibatda tanglikka olib kelgan axborotgina miyada aks etaveradi. Miya 
boshqa axborotlarni tashqi ta‘sirni qabul qila olmay qoladi. Bu ba‘zi hollarda 
salbiy yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Miyada stressga olib kelgan 
axborot tormozlanib, saqlanib qolganda tanglik holatining yuqori nuqtasiga 
chiqqanda tanglik holatidan chiqib ketolmay o‘z joniga qasd qilishgacha olib 
kelishi mumkin.
Emotsional stress-ta‘qiq qilish, falokat, hayotiy o‘zgarishlar (oilaviy 
mojarolar, to‘satdan ishdan bo‘shatish yaqin kishisini yo‘qotish, uzoq muddatli 
sevgidan qutila olmaslik sababli, xavf ostida qolganda, atrofdagilar tomonidan 
noto‘g‘ri munosabat qilinganda va hokazolarda) ko‘rinadi.
Olimlar o‘tkazgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, falokat, hayotiy 
o‘zgarishlar, kundalik tashvishlar ko‘proq stresslar hisoblanadi.
Falokat – bu notinchlik, urush, er qimirlash, suv toshqinlari, avtohalokatlar va 
hokazo. Bularning hammasi inson ruhiy holatiga juda katta salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. 
Olimlar shuni ta‘kidlashadiki, qattiq er qimirlashi, suv toshqinlari, yong‘in bo‘lishi 
kabi falokatlarning inson ruhiyatiga katta ta‘sir ko‘rsatishi natijasida xavotirlanish 
darajasi yuqori bo‘lishi kuzatiladi.
Hayotiy o‘zgarishlar - bu insonni hayotida yuz beradigan voqea va 
hodisalardir. Masalan, yaqin kishisining halok bo‘lishi, kutilmaganda ish o‘rnini 
yo‘qotishi, ajralishlar va hokazo. Agarda inson bir qancha inqirozli vaziyatni 
boshidan o‘tkazsa, qattiq kasallanishi va hattoki o‘limga ham olib kelishi mumkin. 
Kundalik tashvishlar-bu ish joylarida sodir bo‘ladigan qiyinchiliklar, o‘qish 
joylaridagi o‘quvchilarning o‘quvchilarga, o‘qituvchilarning o‘qituvchilarga 
noto‘g‘ri munosabatda bo‘lishlari, imtihonlarni muvaffaqiyatsiz yakunlanishi va 
hokazolarda namoyon bo‘ladi. Kundalik tashvishlar mayda stresslarni kelib 
chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin, mayda stresslar to‘planib borib inson 
sog‘lig‘iga ta‘sir ko‘rsatadi. Jumladan, qon bosimining oshishi, yurak 
faoliyatining buzilishi va boshqalarda kuzatilishi mumkin. Doimiy yuz berib 
turadigan kundalik tashvishlar, aqliy, jismoniy, emotsional va ruhiy zo‘riqishga 
olib kelishi mumkin
Stress ayrim odamlarda engil kechadi, ayrim odamlarda jiddiyroq, qiyinroq 
o‘tadi. Bunga asosiy sabab quyidagilar deb belgilanadi: uning hosil bo‘lishi 
stressli vaziyatga qay darajada munosabatda bo‘lishimizga va bu holatni 
baholashimizga va u bilan kurashishimizga bog‘liqdir. Masalan, optimist odamlar 
stress holatini taqdirning bir sinovi deb qabul qilsa, pessimist odamlar uni 
hayotida xavf-xatar tug‘ildi, deb qabul qilar ekanlar. Pessimistlarda xavotirlanish 
darajasi yuqori bo‘ladi va ular vaqtida ovqatlanmasalar ham stress holatiga tushib 
qolaveradilar. Psixologlar Maykl SHayer va Marlz Karver fikricha, optimist inson 
eng og‘ir, qiyin vaziyatda ham yaxshi deb oldinga intiladi, o‘z organizmida stress 
moslashib olishiga yo‘l qo‘ymaydi.

---

37 
Stress atamasi XX-asrning 40-yillariga kelib ommaviylashgan. Bunga sabab
stress holatini to‘g‘ri tushunish va undan himoyalanishni o‘rganishga zarurat 
tufaylidir, chunki stress turli salbiy munosabatlar natijasida vujudga kelishi 
mumkin.
Birinchi bo‘lib stress bo‘yicha 1932 yili fiziolog Uolter Kennon va 1936 yilda 
vrach Gans Sele chuqurroq tushuncha berishga harakat qilganlar.
U.Kennonning gomeostaz nazariyasi asosida 1933 yilda «Psixika va tana» 
asari yaratildi. Bu asarda barcha tashqi sharoit o‘zgarishlariga optimal (to‘la) 
moslasha oladigan bir yaxlit organizm haqida yozilgan. Organizmdagi turli 
o‘zgarishlar, ya‘ni ochlik, qo‘rquv, jahldorlik holatlarini ko‘p yillar kuzatib 
o‘rganish natijasida «gomeostoz» ya‘ni organizmni ichki holatini davomiyligi 
nazariyasi yaratildi. Uning fikricha, gemostoz va tashqi muhit ta‘sirida asosiy 
o‘rinni markaziy va vegetativ nerv tizimi egallaydi. Markaziy nerv tizimi tashqi-
muhit, bilan vegetativ nerv tizimi esa gemeostoz holatini saqlab turadi. Bundan 
organizmni «qochishi va kurashishi» uchun energiya ishlab chiqaruvchi 
simpatoadrenal tizimi muhim rol o‘ynaydi. U. Kennon yana shuni ta‘kidlab 
o‘tadiki, organizmni stressga qarshi kurashish yoki qochish vaqtida yurak urishi 
tezlashadi, qon aylanishi buziladi, ya‘ni maqsadga intilish uchun tayyorgarlik 
ko‘rishda organizmda qochish va kurashish kechadi. Bu reaksiyani u organizmni 
moslashish tizimi deb ataydi. 
Kanadalik olim vrach G.Sele (1936-1976 yillar) o‘zini 40 yillik ilmiy 
izlanishlari bilan U.Kennon nazariyalariga qo‘shimchalar kiritib, stress 
psixologiya va tibbiyotda asosiy tushunchalardan biri ekanligini aytib o‘tgan. 
G.Sele stress har doim ham zararli emas, ba‘zan inson organizmiga yordam, 
ko‘mak foyda berishi mumkin. Ayrim hollarda stressga tushib qolganda odam 
yashash uchun kurashish o‘z ehtiyojini qondirish uchun faollashib, o‘zi bilmagan 
zahiradagi energiyasini ishga solishi mumkin degan. U tirik organizmning noqulay 
tashqi sharoitlariga moslashuvchanlik muammosini o‘rganib chiqqan.
G.Seleni fikricha, shu sabablar muhim va nomuhim stressini keltirib 
chiqaradi. Bu vaziyatlar bir-biriga bog‘liqdir deb xisoblab, stressni 3 bosqich 
ajratadi.
- xavotirlik bosqichi; 
- moslashish bosqichi; 
- o‘ta charchash bosqichi. 
Xavotirlik bosqichida taloqning kichrayishi, yog‘ qavatining yo‘qolishi,
oshqozonda o‘tkir yallig‘lanishning sodir bo‘lishi, buyrak tepasida likotsidlarning
kamayishi kuzatiladi. SHu bilan birga teri jarohatini pasayishi, ko‘z yoshlanishi, 
so‘lakning ajralishi kuzatiladi. Agarda ta‘sir kuchli bo‘lsa, bu bosqichda 
xavotirlik holati boshlanadi.
Moslashish bosqichida buyrak usti bezlari kattalashadi, organlar va 
to‘qimalarning ishlashi sekinlashadi. Agar stressni keltirib chiqaruvchi omil 
organizmga kuchli ta‘sir etsa etmasa shu holat uzoq vaqt saqlanib qoladi. Agar 
ta‘sir kuchli bo‘lsa, uchinchi bosqich boshlanadi.
O‘ta charchash bosqichi- organizmda kuzatilayotgan yutuqlarga ko‘ra bosqich 
xavotirli bosqichga yaqin. Bunda odatda organizm kasallanadi.

---

38 
Chet el mualliflari asosan ijtimoiy, psixik va fiziologik stress shakllarini 
ajratadilar. Ularning fikricha, ijtimoiy stress asosida shaxsning ijtimoiy, iqtisodiy 
yashash sharoiti yotadi. Ijtimoiy ziddiyatlar doimiy o‘ziga ishonmaslik va 
keskinlikni yuzaga keltiradi.