Termiz davlat universiteti tarix fakulteti mamlakatlar va mintaqalar yo
I – BOB XIVA XONLIGI QO’NG’IROTLAR SULOLASINING XIX
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
| I
– BOB XIVA XONLIGI QO’NG’IROTLAR SULOLASINING XIX ASRDAGI HUKMRONLIGI DAVRIDA 1.1 Xiva xonligida Qoʼngʼirotlar sulolasi hukmronligi boshlanishi davridagi siyosiy va iqtisodiy yuksalish ХVIII аср иккинчи ярмига келиб шаклланган объектив шарт–шароитлар сиёсий–маъмурий бошқарувда ўзбекларнинг қўнғирот сулоласи арбобларининг мустаҳкам ўрин эгаллашлари учун реал имкониятларни яратди. 1763 йилда сиёсий минбарга ўзбекларнинг қўнғирот уруғи иноқи Муҳаммад Амин (1729–1790) кўтарилди1 ва кейинги 150 йил давомида унинг авлодлари Хива хонлиги тахтида ўтирдилар.. 1770 йилда ўзбекларнинг қўнғирот уруғи иноқи Муҳаммад Амин Бухоро хони Дониёлбий олдига ёрдам сўраб борди. Унинг билан Бухорога борган 63 маҳрамлар орасида Аваз мироб (Муниснинг отаси), Шомуродбек, Абдукаримбек, Шониёзбек, Муҳаммад Ризобек, Бобобек, Раҳимбердибек, Оллаберди удайчи каби амалдорлар, Абдураҳмонбой, Бойназарбой, Эшқобилбой, Ниёзмуҳаммадбой каби бойлар бор эди2. Бухородан мадад кучлари билан қайтган Муҳаммад Амин иноқ Жаҳонгирхонни тахтдан туширди ва унинг ўрнига Булакайни ўтқазди. Қисқа муддатда ёвмутлар зўравонлиги чекланди, очарчилик асоратлари тугатилди ва арзончилик бошланди. Йирик ер эгалари ва деҳқончилик кентларидаги оқсоқоллар ҳамда савдогарлардан мадад олган қўнғирот қабиласи бийи Эшмуҳаммаднинг ўғли Муҳаммад Амин қўғирчоқ хонларни тахтга чиқариб амалда бутун давлатни бошқаришни ўз қўлига олди1. Муҳаммад Амин иноқ вафотидан сўнг, ўғли Муҳаммад Аваз иноқ (1790– 1804) ҳам бир қатор хонларни (Оқимхон, Абдулазизхон, Абдуллахон, Ортиқ Ғозийхон, Ёдгорхон, Пўлат Ғозийхон, Абдулфайзхон, Абулғози ИВ ва В) тахтга кўтарган бўлса–да, асосан хонликда давлат ҳокимиятини ўз қўлида ушлаб турди2. 1804 йилда тахтга ўтирган Аваз иноқнинг ўғли Муҳаммад Элтузар (18041806) ўзбекларнинг қўнғирот уруғидан биринчи бўлиб, расмий равишда хон деб эълон қилинди3. Хивадаги мадрасалардан бирида таълим олган ва ҳарбий ишларга кўпроқ эътибор берган хон Бухоро билан муносабатларни кескинлаштирди. Натижада 1806 йилда амир Ҳайдарнинг қўшинлари Хоразмга юриш бошлаб, Шаббоз яқинидаги жангда Хива қўшинларига шикаст етказдилар. Амударёнинг сўл қирғоғига ўтишга уринган Элтузархон кема ағдарилиши натижасида чўкиб, ҳалок бўлади. Хон бу вақтда 37 ёшда эди4. Бухоро амирлиги билан урушдаги мағлубият Хива хонлигининг ҳарбий– сиёсий мавқеини пасайтириб юборди. Айрим амалдорлар марказий .1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. ― Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – 31 б. .2. Каримов И.А. Хива шаҳрининг 2500 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги табрик сўзи // Асарлар. 6–жилд. ― Тошкент: Ўзбекистон, 1998 6 ҳокимиятни тан олмай қўйдилар. 1806 йилда солиқларнинг кўплигидан норози бўлган Бешқалъа ҳудудидаги (Чимбой, Қипчоқ, Манғит, Хўжайли ва Қўнғирот) аҳоли қўзғолон кўтарди. Ўзини хонликдан мустақил деб эълон қилган қозоқ–қорақалпоқларнинг Хивага қараб йўлга чиққан қўшинлари қуролсизлантирилди. Хирож деб номланган маҳсулот билан олинадиган солиқ ўрнига солғут деб аталган пул солиғи жорий қилиниши аҳоли норозилигини бироз бўлса–да. пасайтириш имконини берди. Ушбу вазиятдан фойдаланган.Muhammad Rahimxon toʼrt oy taxtda oʼtirgan Аbulgʼozi V oʼrniga davlatni boshqarishni oʼz qoʼliga oldi1. Munisning yozishicha, Muhammad Rahimxon I davlatni qoʼlga olganidan keyin uning qarindoshi Muhammad Rizobek unga boʼysunishdan bosh tortadi. U oʼziga tegishli odamlari bilan Qiyot qoʼngʼirotidagi hovlisiga boradi. Soʼngra Qipchoq qalʼasini bosib olib, qalʼa hokimi Ollohberdibekni oʼldiradi. U orol hokimi Toʼramurod soʼfidan xonga qarshi kurashda yordam soʼradi. Xon Qipchoq qalʼasiga avval Qutluq Murod inoqni yuboradi, keyin oʼzi ham uni qamal qiladi. Muhammad Rizobekka Muhammad Niyozbek va Muhammad Niyoz otaliqlar madad beradilar. Bu kurashda u Orol hokimi Toʼramuroddan ham yordam oladi. Suyunbek va Oʼroz Аlibek Oroldan yordamga kelgandilar. Muhammad Rahimxon natijasiz Xorazmga qaytadi2. Muhammad Rizobek Qipchoq qalʼasidan soʼng, Gurlanga ham hujum qiladi va uni qamal qiladi. Bu yerda ham unga katta mulkdorlar Muhammad Niyozbek va Muhammad Niyoz otaliq yordam beradilar. Ular Buxorodan madad olgach, Qiyotni ham bosib olib Xivaga yaqinlashadilar. Muhammad Rizobek xon bilan sulh tuzish bahonasida Xivaga kirib, uni tarafdorlari bilan oʼldirmoqchi boʼladi. Uning bu niyatidan xon xabardor boʼlib, p1811 yil fevralidan boshlab, xon buyrugʼi bilan Orololdi oʼzbeklari ustiga qoʼshinlar yuborila boshlandi1. Shu bilan bir qatorda. 18 yildan buyon mustaqil hudud sifatida xonlik tarkibida mavjud boʼlib turgan Qoʼngʼirot bekligiga qarshi harakatlar boshlandi2. Orolboʼyi qozoq–qoraqalpoqlari xonlikga boʼysundirilgach, ular bilan oʼlpon va soliqlar masalasida bitim tuzildi. “Muhammad Rahimxon butun nizolarni yoʼqotish maqsadida,— deb yozgandi А.L.Kun, – qoraqalpoq oqsoqollari bilan shunday qarorga keldi: 1. Qoraqalpoqlar qancha yer ishlatishiga qaramasdan, har yili xonga 20 ming kichik tillo toʼlab turadilar; 2. Ular xonga 2 ming askar yuboradilar; 3. Umumiy ishlarga har yili 6 ming odam beradilar. 4. Qoʼngʼirotliklar va nukusliklar 2 ming tillodan, xoʼjayliliklar 500 kichik tilla solgʼut toʼlaydilar”3. Soliq tizimini tartibga solishga jiddiy eʼtibor bergan xon davlat xazinasini toʼldirish yoʼllarini izladi. Endilikda soliqning miqdori mulkdorlarga qarashli ekin maydoni hamda olingan hosilining hajmiga qarab belgilanadigan boʼldi. Soliq toʼplash ishi mahalliy hokimlar qoʼlidan markaziy hukumat tasarrufiga oʼtkazildi. Davlat soliqlarini yigʼish vazifasi qushbegi va mehtarga, zakot toʼplash esa devonbegiga topshirildi. Fuqarolardan solgʼut usuli bilan xazinaga olinadigan daromad va harajatlar maxsus daftarlarda qayd etilib, xonning nazorati ostiga olindi. Xonlikning chegara shaharlarida, karvon va kemalar 7 qatnaydigan yoʼllarda maxsus bojxona xizmati joriy etildi. Xonlikda ziroat, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning jonlanishi davlat xazinasi daromadining oʼsishiga imkon yaratdi. Xivaga kelgan rus elchisi N.Muravьev oytaxtga kelgan Muhammad Rizobekni tarafdorlari bilan tutib olib, qatl va zindonband etadi3. 1808- 1809 yillardan boshlab, Muhammad Rahimxon I oʼz hukumatini turkmanlar, qoraqalpoq va Orol boʼyi oʼzbeklari orasida mustahkamlash uchun harakat qilib, urush va muhorabalar olib bordi. Xiva navkarlari 1810 yil bahoridan kech kuzgacha Janadaryo (Yangidaryo) boʼylaridagi qozoq va qoraqalpoq ovullariga tajovuz qilib turdilar4. Natijada mahalliy amaldorlar Аydosbiy, Kechenekbiy, Oʼrinbiy yordamida Yangidaryo atrofida yashayotgan qoraqalpoqlar xonlikga boʼysundirildi. xon xazinasining bir yillik daromadi 4 mln. soʼmdan oshib ketganligi haqida maʼlumot bergandi. Xon dastavval mamlakatdagi tarqoqlikka chek qoʼyish, davlat hokimiyatini markazlashtirish va mustahkamlashni oʼzining asosiy vazifalaridan biri deb hisobladi. Odamlarning qobiliyatiga qarab, ish topshiradigan xon davlat ahamiyatiga molik tadbirlarni amalga oshirish uchun oʼz atrofiga ishonchli, nufuzli, ishbilarmon amaldorlar, dindorlar va harbiylarni toʼpladi. Xiva xonligi tobeligiga oʼtgan turkman, qozoq va qoraqalpoqlarning badavlat hamda nufuzli arboblarini oʼziga yaqinlashtirib, ularga yer mulk va yuqori lavozimlar inʼom etdi. Musulmon dindorlarining el–yurt orasidagi obroʼ–eʼtiborini hisobga olib, oʼzini ularga yaqin tutish maqsadida paygʼambar avlodlaridan hisoblangan sayyidlar qiziga uylandi. Saroyda yirik din arboblariga joy va lavozim berdi, mol-mulk inʼom etdi, koʼplarini soliq va toʼlovlardan ozod qildi1. Davlatni boshqarish ishlarini isloh qilish bilan jiddiy shugʼullangan Muhammad Rahimxon Аbulgʼozi Bahodirxon davrida joriy etilgan boshqaruv tartibini oʼzgartirdi. Xiva xonligining maʼmuriy markazlari sifatida Xiva, Hazorasp, Xonqa, Gurlan, Аnbarmanoq, Shabboz, Mangʼit, Qipchoq, Qilich Niyozboy, Xoʼjayli, Xitoy, Toshhovuz, Yangi Urganch, Ilonli, Gʼazovot belgilandi. Keyinchalik ular qatoriga Qoʼngʼirot va Chimboy ham qoʼshildi. Endi kent oqsoqollari va inoqlari oʼrniga hokimlar hamda masjid qavmlari oqsoqollari boshqaruvi joriy etildi2. Shu bilan bir qatorda ayrim joylarda urugʼlar vakillaridan tayinlangan noiblar oʼz qavmlarini boshqarishni davom qildirdilar. Holbuki Xiva xonligida urugʼchilik munosabatlari oʼlkadagi boshqa feodal davlatlarga qaraganda ancha kuchli boʼlgan Xiva xonligida mehtar, qushbegi va devonbegi lavozimlari eng yuqori hisoblanadigan boʼldi. Ularning nazorati ostida mamlakat iqtisodiyoti, ijtimoiy-siyosiy, harbiy mudofaa, diniy ishlar bilan shugʼullanuvchi markaziy boshqaruv idoralari taʼsis etildi. “Muhammad Rahimxon oʼz hokimiyatini adolat niqobi ostiga yashirib, uni mustahkamlash uchun Oliy kengash taʼsis etdi. Bu kengashga turli daʼvo va jinoat ishlarni koʼrish hamda qaror chiqarish huquqini berdi, toʼgʼrirogʼi amr qildi”1,— deb yozgandi N.Muravьev. Xonning oʼzi raislik qilgan .3. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. ― Тошкент: Ўзбекистон, 2000. – 351 б. .4. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз // Асарлар. – 9-жилд. ― Тошкент: Ўзбекистон, 2001 . 8 Oliy kengash davlatning qonun chiqaruvchi, maʼmuriy va sud organi vazifasini bajarar hamda unda eng nufuzli amaldorlar qatnashardilar. Ular orasida devonbegi, qushbegi, mehtardan tashqari naqib, shayxulislom, mutavalli, mirob, qozi, farmonchi, dargʼa, shigʼovul, dasturxonchi, arbob, miroxoʼr, toʼshakchi, oqo–ogʼo va boshqa amaldorlar bor edi2. Kengash qatnashchilari haftaning juma kunlari koʼrinishxonada toʼplanardilar. Ularga osh tortilgandan keyin, maslahat kengashi quyuq ziyofat tarzida, baʼzan kech tundan erta tonggacha davom etardi3. Muhammad Rahimxon Koʼhna Аrkda zarbxona uchun bino qurdirdi va oʼz nomidan tilla hamda kumush tangalar chiqara boshladi. Yangi pullar xonlikda tovar–pul munosabatlarini yaxshiladi va soliq toʼlovlarini tartibga solishda muhim rolь oʼynadi. Davlat xizmatida boʼlgan saroy aʼyonlari va viloyat amaldorlari uchun lavozimiga qarab, maosh belgilandi. Shu bilan hukmdorlarning daromad taqsimotida mavjud oʼzboshimchaliklariga chek qoʼyildi. Davlat arboblari orasida oʼzbeklarning qoʼngʼirot urugʼi vakillari mavqei yanada oshirilib, ularning soni ortib bordi. Yusuf Mehtar ogʼa oʼzbeklar vakili sifatida xon saroyida bosh vazir lavozimiga tayinlandi. Muhammad Rahimxon kuchli qoʼshin tuzishga va uning yordamida xonlik hududlarini kengaytirishga intildi. Muhammad Yusuf Bayoniyning guvohlik berishicha, muntazam otliq qoʼshinlar 13 mingdan ziyod boʼlib, unda oʼzbek, turkman va qoraqalpoklar asosiy oʼrinni egallardi. Navkarlarga harbiy xizmatlari uchun yer ajratib berilgan va ular soliqlardan ozod etilgandi. 1818–1819 yillarda Xiva xonligi qoʼshinlari janubiy Turkmaniston va Xuroson yerlariga harbiy yurishlar uyushtirdilar. Chorjoʼy yaqinidagi janglardan birida Xiva qoʼshinlari Buxoro amirligi lashkarlaridan zarba yedi va yengildi. 1819 yil 6 oktyabrda Kavkazdan elchi sifatida kelgan kapitan Muravьevni xon qabul qilmasdan, “josus boʼlsa kerak” degan shubha bilan Qoʼshkoʼpirdagi Ilgaldi qishlogʼida 47 kun davomida kutib turishga majbur qildi1. 1819 yil 20 noyabrda xon N.N.Muravьevni Xivaga taklif qildi va muzokaralar vaqtida savdo karvonlari xavfsizligini taʼminlash, chegaralar haqida kelishib olishga intiladi. Xon bilan suhbatda keyin N.Muravьev oʼz hisobotida “Muhammad Rahimxon butunlay yangi davlat barpo qildi, deyish mumkin. Endilikda bu davlat Oʼrta Osiyodagi eng kuchli xonliklar jumlasiga kiradi”2,— deb yozgan edi. 1820-1824 yillarda Muhammad Rahimxon yangi kuchlarni toʼplab, Buxoroga qarshi bir necha bor yurishlar qildi. Buxoroga tegishli Qoqishtivon va Ogʼar qalʼalari bosib olindi3, Buxoro amirligiga qarashli Mari va Tajan vohasi turkmanlarining chavdur, goʼklan, taka, sariq va yovmut urugʼlari Xiva xonligi qaramogʼiga oʼtdi. Xonning farmoni bilan Аxal-Taka turkmanlarining bir qismi Koʼhna Urganch va Ilonli qalʼalari atrofiga koʼchirildi4. Xiva qoʼshinlarida navkarlik xizmatlarini oʼtash sharti bilan turkmanlarga yer ajratib berildi va soliqlar miqdori kamroq qilib belgilandi. 1825 yil 7 mayda 50 yoshida boʼlgan Muhammad Rahimxon I vafot qildi. Uning oʼrniga taxtga koʼtarilgan oʼgʼli Olloqulixon (1795–1842) xonlikning hududlarini kengaytirish va chegaralarini mustahkamlash ishlarini davom ettirdi1. Yangi xon otasiga oʼxshab, Mari vohasiga 3 marta (1826, 1829, 1841), 9 Buxoro amirligiga qarshi 7 marta katta harbiy yurishlar qildi. Natijada Xurosondagi Jamshid qabilalarining 1200 oilasini Qilich Niyozboy arna boʼyiga koʼchirib keltirdi. 1826 yilda Xiva qoʼshinlari xonning inisi Hazorasp hokimi Rahimquli boshchiligida Shimoliy Xurosonga yuborilgan Xiva qoʼshinlari 123 kun safarda boʼladi2. Xivaliklar Oqdarband qalʼasini qamal qilib, u yerdan 100 dan ortiq oilani Koʼshkoʼpirdagi Zey yopi yaqiniga koʼchirib keltiradilar. Natijada bu yerda eroniylarning Oqdarband qishlogʼiga asos solinadi3. Oqdarbandni bosib olgandan soʼng, xon askarlari Muzduron yaqinida joylashgan Malikobodga keldilar. Shu kuni “Qorasuv kanori va Kanafs hisori ustidan oʼtib peshin chogʼi kanakush qalaʼasin... ihota qilib, hamul soat ul qalʼa ahlin mol va ashyosi bila tasarrufgʼa kirgizdi. 1842 yildagi Xiva shahri va undagi ayrim yangiliklar rus sayyohi T.F.Bazinerning safar taasurotlari haqidagi maqolalarda o‘z aksini topdi1. Qozog‘iston cho‘llari orqali Xivaga kelgan mazkur olim shaharning 100 yil oldin rus ofiseri Nazimov tomonidan qog‘ozga tushirgan xaritasi kabi yangi chizmalarini yaratdi2. Muhammad Rahimquli inoq3 (1842-1846) taxtga chiqishdan oldin Hazoraspda hokim edi. U ajdodlari olib borgan bosqinchilik siyosatini davom ettirib, jiyani Muhammad Amin boshchiligida Buxoroga qarashli bo‘lgan Marvga katta qo‘shin yubordi. Bundan xabar topgan Buxoro amiri Nasrullo Xivaga elchilar jo‘natib, ular izidan o‘zi katta qo‘shin bilan Xorazmga yurish qildi. Buxoroliklar Hazorasp qal'asini qamal qilganligini eshitgan Rahimquli darhol Marvga chopar yuborib Muhammad Amin qo‘shinlarini tezlik bilan orqaga qaytarishni buyurdi. O‘zi esa qisqa muddatda qo‘shin to‘plab, Hazoraspga keldi. Bu yerda bo‘lgan shiddatli jangda Buxoro qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi (hijriy 1259, milodiy 1843-44). Nasrullaxon qochdi va uning qolgan qo‘shinlari qirib tashlandi. Ushbu jangda shoir Ogahiy ham qatnashib, qo‘liga qurol olib, dushmanga qarshi kurashgan edi4. Buxoro amiri Nasrullo Xiva xonligiga yurish qilib, Hazoraspni qamal qilganda, Saqar jamoasi Xiva xonligiga tegishli yerlarni talagan edilar. Amir Nasrulloh Buxoroga qaytgandan keyin Xiva xoni Ko‘hna Urganchga keladi. U jamoadan tezlikda 10000 tilla yorg‘u yig‘ishni buyuradi va yig‘dirib oladi5. Rahimqulixon taxtda 3,5 yil o‘tirdi va 1846 yilda 28 yoshida vafot etdi. Endi taxtga Olloqulixonning o‘g‘li Muhammad Amin inoq (1846- 1855) ko‘tarildi. Yangi xon o‘z amaldorlari tarkibida deyarlik katta o‘zgarishlar qilmadi, faqat devonbegi Erniyoz Mahram o‘rniga Bekniyoz Mahramni tayinladi. Bu davrda xon saroyida Rahmatullo Yasovulboshi, Matniyoz devonbegi kabi yosh va sadoqatli amaldorlar ishlardilar. Muhammad Aminxon davrida Marv va Seraxs qal'alari atrofidagi taka, sariq va yovmut kabi turkman qabilalarining qo‘zg‘olonlari kuchaydi. Qo‘zg‘olonchilar xon yuborgan soliq yig‘uvchi amaldorlarni qatl qildilar. Natijada xon bir necha bor qo‘shin tortib, turkmanlar ovullarini vayronaga aylantirdi. 1854 yildagi shiddatli janglardan so‘ng Marv qal'asi yakson qilindi. 1855 yil fevralda .5. Каримов И.А. Биз танлаган йўл-демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли // Асарлар. ― 11-жилд. ― Тошкент: Ўзбекистон, 2002. ― 320 б. .6. Каримов И.А. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ // Асарлар. ― 12- жилд. ― Тошкент: Ўзбекистон, 2004 10 Axal-Taka turkmanlari ustiga yurish vaqtida Saraxs degan joyda Muhammad Aminxon halok bo‘ldi va uning jasadi Xivaga keltirib dafn qilindi1. Ammo xonning halok bo‘lishi haqida yangi ma'lumotlar ham bor. Jumladan, professor M.Matniyozovning ta'kidlashicha2, xon Seraxs yaqinidagi jangda shaxsan qatnashadi va o‘q tegib, otdan yiqiladi. Qurbon kal ismli taka turkman xonga nayza urmoqchi bo‘lganida, Abdulla mahram o‘zini hukmdori ustiga tashlab, xonni o‘limdan saqlab qoladi. Xonni himoya qilgan Rahmonberdi qozi va Muso To‘ralar ham shahid bo‘ladilar3. Seraxs hokimi O‘rozxon yarador bo‘ladilar. Muhammad Aminxonning boshini tanasidan judo qilinib va uni Tehronga — Eron shohi Nasriddinga yuboradilar4. Xiva xonligi taxtiga Yaqub Mehtar, Mir Ahmad Jamshid kabi amaldorlar yordamida ko‘tarilgan yangi xon Qutlug‘ Murod inoqning o‘g‘li Sayyid Abdullaxon (1855) ni saroy amaldorlaridan katta bir guruhi tan olmay, hokimiyatni o‘zlari boshqarishga intildilar. Ustasiga Marv va Seraxs turkmanlari yana bosh ko‘tardi va xon juda ko‘p harakatlar bilan ularni tinchitishga erishdi. 1855 yil 1 aprelda Abdullaxon zafar quchib, Xivaga qaytib keldi. Saroydagi fitnachilar xonga qarshi g‘alamis ishlarni davom ettirdilar. Ularning da'vati bilan Yangiyop, Muzqum va Izmixshir atrofidagi yovmut turkmanlari G‘azovot va Ilonli atroflaridagi qishloqlarni taladilar. Bu yerlarni boshqarayotgan va soliq to‘playotgan xon amaldorlari o‘ldirildi1. Abdullaxon Xivadagi fitnachilarni fosh qilib, boshliqlarini qatl qildirdi2. Shundan so‘ng katta qo‘shin bilan isyonchilar ustiga yurish boshladi va ularga qaqshatqich zarba berdi. Biroq avgust oyining oxirida Yakkaterak mavzesida yovmut otliqlaridan bir guruhi kechasi xon qarorgohi va qo‘shinlariga hujum qildilar. Kutilmaganda boshlangan jangda Abdullaxon va uning eng yaqin amaldorlari — Mir Muhammadxon, Niyoz Muhammad yasovulboshi, Abduljabbor devonbegi va boshqalar fojeali halok bo‘ldilar3. 1855 yil 3 sentyabrda taxtga ko‘tarilgan yangi xon — 18 yashar Qutlug‘murod Abudullaxonning inisi edi. Xon turkmanlar bilan bo‘lgan urushda halok bo‘lgan amaldorlar o‘rniga yangilarini tayinladi. Vazir Muhammad Yaqub Mehtar, Bobo qushbegi va boshqa saroy a'yonlari tavsiyasi bilan Muhammad Niyoz devonbegi, Eshniyoz yasovulboshi, Bog‘ibek ibn Rahimberdi beklarbegi va uning inisi Eltuzar inoq yangi lavozimlarga qo‘yildilar. Saroydagi o‘zgarishlar ayrim shuhratparast amaldorlarning isyoniga turtki berdi va Muhammad Niyozbiy fitnasi sabab 1856 yil 12 fevralda halok bo‘ldi4. “O‘z shaxsiy manafaatini ko‘zlagan Muhammad Niyozbiy taxtni egallash uchun oxirgi pastlikkacha yetib ordi. Xalq ahvoli bilan hech qanday hisoblashmay, ularni talon-toroj bo‘lishlarigacha rozi bo‘ldi va boshchilik qilmoqchi bo‘ldi” Taxtga Muhammad Rahimxonning 33 yashar o‘g‘li Sayyid Muhammad To‘ra o‘tqaziladi. Tashqi siyosat sohasida Sayyid Muhammadxon Buxoro bilan savdo-sotiq va diplomatik aloqalarni yaxshilashga harakat qildi. Shu maqsadda Amir Nasrullo bilan diplomatik munosabatlar yaxshilanib, Buxoro bozorlaridan mahsulotlar sotib olish yo‘lga qo‘yildi. |