Texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi toshkent axborot texnologiyalar universiteti

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI 
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
 
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI 
NUKUS FILIALI 
Kompyuter injiniringi fakulteti
 
 
 
Nukus-2015 

---

Mavzu: Kafedra o’qituvchilarining ma’lumotlar 
bazasini yaratish. 
 
REJA: 
I Kirish 
II Asosiy qism 
1. Axborot texnologiyalari. Ma'lumotlar bazasi 
2. Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) 
3. Ma'lumotlar bazasiniyaratishdaMSACCESSdan foydalanish 
4.Kafedraning ma’lumotlar bazasini yaratish dasturi. 
III Yakuniy qism 
 
1.Xulosa 
2.Foydalanilgan adabiyotlar 

---

Kirish 
Zamonaviy axborot va kommunikatsion texnologiyalarning , ishlab chiqarish va 
xalq xo’jaligining barcha sohalarida kirib borishi mazkur sohalar taraqqiyotining 
belgilovchi omil bo’lib xizmat qilishini e'tirof etish va foydalanish ayni davr talabi 
bo’lib hisoblanadi. 
Internet va undan foydalanishning to’g’ri yo’lga qo’yilayotganligi barcha soha 
mutahassislarining 
o’zluksiz ravishda foydalanuvchilar oqimining o’sib 
borayotganligidan dalolat beradi. Chunki, hozirgi vaqtda masofadan turib aniq 
kasallik diagnostikasini qo’yish, masofadan o’qitish, ilmiy anjumanlarni xalkaro 
miqyosda o’tkazish kabi muammolarni hal qilish axborot texnologiyalarining asosiy 
xizmat vazifasiga aylanib qoldi va hokazo.

---

1. Axborot texnologiyalari. Ma'lumotlar bazasi. 
Texnologiyaso’zi- yunoncha san'at, mahorat o’quv ma'nolarini anglatadi, bu esa 
jarayonlar demakdir. 
Jarayon deganda oldiga qo’yilgan maqsadga erishishning yo’naltirilgan 
harakatlarining muayyan yig’indisi, jamlanmasi tushuniladi.Jarayon inson 
tomonidan tanlangan strategiyaga qarab belgilanishi va turli vosita va uslublar 
jamlanmasi yordamida amalga oshirilishi kerak. 
Moddiy ishlab chiqarish texnologiyalari deganda hom ashyo yoki materialning 
holati, xususiyatlari, shakllarini qayta ishlash, tayyorlash, o’zgartirish vosita va 
uslublari jamligini belgilovchi jarayon tushuniladi. 
Texnologiya moddiy mahsulotlarni olish maqsadida materiyaning sifati yoki 
boshlang’ich holatini o’zgartiradi. 
Axborot neft, gaz, foydali qazilmalar kabi jamiyatning qimmatli zahiralaridan 
biridir. Axborot texnologiyalarining maqsadi inson tahlil qilish uchun axborotni 
ishlab chiqarish va uning asosida biron bir hatti harakatni bajarish uchun qaror qabul 
qilishdir. Axborot texnologiyasi ob'ektdan axborotni olib sifat jihatidan yangi 
axborot to’plash qayta ishlash va uzatishning vosita va uslublari jamlanmasidan 
foydalanuvchi jarayondir. Ma'lumki turli texnologiyalarni moddiy zahiralarga 
qo’llay borib turli maxsulotlarni olish mumkin. Axborotlarni qayta ishlash uchun 
ham bu narsa adolatli bo’ladi. Bu tasdiqni jadvalda izohlaymiz. Axborot 
texnologiyalari jamiyat axborot zahiralaridan foydalanishning eng muhim 
jarayonlaridan biridir. Hozirgi paytga kelib u bir necha evolyutsion bosqichlarni 
bosib o’tdi, ularning almashinuvi fan va texnika taraqiyotining rivojlanishi, 
axborotni qayta ishlashning yangi texnik vositalari paydo bo’lishi bilan belgilanadi. 
Bu vositalar evolyutsion harakterga ega bo’lmasdan novatorlik jihatini takidlash 
o’rinlidir.
Zamonaviy axborot texnologiyalariga faqatgina kompyuterlargina emas balki 
kommunikatsion texnologiyalar ham kiradi. Ular axborotni telefon, telegraf, 
telekommunikatsiyalar, faks va boshqalar orqali uzatishni taminlaydi.

---

Zamonaviy axborot texnologiyasi shaxsiy kompyuterlar va telekommunikatsiya 
vositalaridan foydalanilgan holda foydalanuvchi ishining “do’stona” interfeysli 
axborot texnologiyasidir.
Zamonaviy kompyuterli axborot texnologiyalarining uch asosiy tamoyillarini e'tirof 
etamiz:
- kompyuterli interaktiv (muloqatli) ish rejimi;
- boshqa dasturiy mahsulotlar bilan muvofiqlashtirish, o’zaro aloqa; 
- ma'lumotlar va vazifalarning qo’yilishi jihatidan o’zgarish jarayonlarining 
moslashuvchanligi.
Yuqoridagilarni hisobga olib kompyuter texnologiyasi atamasi emas, balki 
zamonaviy texnologiyalar atamasini ancha aniq deb hisoblash lozim, chunki bu 
atama nafaqat kompyuterlardan foydalanishga asoslangan texnologiyalarni balki 
boshqa texnik vositalar ayniqsa telekommunikatsiyani ta'minlovchi vositalarga 
asoslangan texnologiyalarni ham o’zida aks ettiradi.
Axborot texnologiyasi o’z navbatida axborot tizimi bilan chambarchas bog’liqdir. 
Ular bir-birga o’xshash bo’lishiga qaramasdan ularning farqi quyidagichadir: 
Axborot texnologiyasi kompyuterda axborotni qayta ishlashda hodimlarning aniq 
yo’naltirilgan harakatlar to’plamidir.
Axborot tizim qaror qabul qilishni qo’llab quvvatlash va axborot maxsulotlarini 
ishlab chiqarishda kompyuter axborot texnologiyasidan foydalanayotgan (inson) 
kompyuter tizimidir.
Demak, axborot tizimi kompyuterlar, kompyuterlar tarmog’i, dasturiy mahsulotlar, 
ma'lumotlar bazasi, insonlar, turli texnik va dasturiy aloqa vositalari hamda boshqa 
qurilmalardan tashqiil topgan muhitdir.
Axborot texnologiyasining tarkibi ham texnologik jarayonlarning tarkibi kabi 
qaraladi va ularga mos dasturiy maxsulot ishlab chiqilgan bo’lishi kerak.
Bu jarayon ierarhik tuzulmaga egadir.
1-daraja -bosqichlar.bosqich amal va harakatlardan tashqiil topgan uzoq muddatli 
texnologik jarayonlarni o’z ichiga oladi.

---

2-daraja - amallar. Amallarni bajarish natijasida 1-darajadagi dasturiy muhitda 
tanlangan aniq ob'ekt yaratiladi.
3-daraja - harakatlar. Har bir dasturiy muhit uchun amal maqsadini ko’zlagan holda 
standart ish usullari to’plamini bajarish yo’li bilan amalga oshiriladi. Har bir 
harakatda ekranning ko’rinishi o’zgaradi.
4-daraja - elementar amallar. Bu amallarda sichqoncha va klaviaturani boshqarish 
ko’zda tutiladi.
Axborot texnologiyasini o’zlashtirish cheklangan elementar amallar tuplamini 
yahshi bilib olishdan boshlanadi. Bu cheklangan amallar asosida harakat, 
harakatlardan esa amallar tuziladi. Amallar tuplami texnologikbosqichni, 
texnologikbosqichlar tuplami esa texnologik jarayonlarni tashqiil etadi. 
Axborotni qayta ishlash vazifalari va jarayonlarni ko’rinishi bo’yicha 1bosqich 60-
70 yillarda insonning qo’l mexnatini avtomatlashtirishdan iborat bo’lgan.
2bosqich. 80 yillardan strategik vazifalarni bajarish uchun axborot texnologiyalari 
yaratilmoqda.
Bu boradagi muammolar 60-70 yillarda apparat vositalarining imkoniyati 
cheklanganligi bilan ajralib turadi.
70 yillar ohirida dasturiy ta'minotlarning apparat vositalaridan rivojlanish 
darajasidan orkaga qolish
80 yillarda kompyuter malakasi bo’lmagan kishilari quroli bo’lib qoldi, lekin 
foydalanuvchilar uchun yuqori darajadagi interfeyslar yaratish muammosi vujudga 
keldi.
90 yillarda tashqiilotlar aro axborot tizimlari texnologiyalarini yaratish muammolari 
juda ko’p bo’lib, muhimlari quyidagilardir:
- kompyuter aloqasi uchun kelishuvlarni ishlab chiqish va standartlar, protokollarni 
o’rnatish;
- strategik axborotga kirishni tashqiil etish;
- axborotni muhofaza qilish va ta'minlash.
Kompyuter texnologiyalarining afzalliklari bo’yicha: 

---

60 yillarda hisoblash markazidan jamoa bo’lib foydalanishlar qo’l mehnatidan ko’ra 
axborotni qayta ishlashda samaraliroq foydalanishlar vujudga keldi, lekin 
yaratuvchilar bilan foydalanuvchilar o’rtasidagi to’g’ri tashqiil qilinmagan aloqalar 
psixologik muammolarni vujudga keltirdiki, ularni hal qilish bo’yicha turli 
ko’rashlar vujudga keldi.
70 yillarda kompyuterning vujudga kelishi bilan axborot tizimini yaratish indivudial 
foydalanuvchilar tomonga o’zgardi. Lokal va markazlashgan holda ham 
kompyuterdan foydalanish ma'lumotlar bazasidan foydalanish markazlashgan va 
markazlashmagan holda ham qayta ishlashdan foydalanildi.
90 yillarda tijoratstrategik afzalliklar tahlili bilan bog’lik va axborotni taqsimlovchi 
qayta ishlash telekommunikatsiyalar yutuqlariga asoslangan. 
Tegishli axborot texnologiyalari shunchaki axborot texnologiyasi samaradorligini 
oshirish va ma'lumotlar bazasini kengaytirish emas raqobat ko’rinishida tashqiilotga 
yordam berish lozim va afzalliklarga erishishga ko’maklashishi lozimdir.
Informatsion texnologiyalarning va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, 
ma'lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlarga insoniyatni bu ma'lumotlarni o’z 
vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi. Ma'lumotlarni saqlash, 
qayta ishlash va uzatish uchun ma'lumotlar bazasi (MB)ni yaratish va so’ngra undan 
foydalanish bugungi kunning dolzarb vazifasidir. 
Ma'lumotlar bazasi - bu o’zaro bog’langan va tartiblangan ma'lumotlar majmuasi 
bo’lib, u ko’rilayotgan ob'ektlarning hususiyatini, holatini va ob'ektlar o’rtasidagi 
munosabatni ma'lum sohada tavsiflaydi. MB axborot texnologiyasining eng dolzarb 
hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqazosidir.
Shuni qayd qilish lozimki, Mbni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq 
zarur:
- ma'lumotlarning turi va ko’rinishi ularni qo’llaydigan dasturlarga bog’lik 
bo’lmasligi lozim, ya'ni Mbga yangi ma'lumotlar kiritayotganda yoki ma'lumotlar 
turini o’zgartirganda dasturlarni o’zgartirish talab etilmasligi lozim.
- Mbdagi kerakli ma'lumotni bilish yoki izlash uchun biror dastur tuzishga hojat 
kolmasin.

---

Shuning uchun ham Mbni tashqiil etishda ma'lum konun va koidalarga amal qilish 
lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma'lumot so’zidan farklaymiz ya'ni axborot 
degan umumiy tushuncha karalib, ma'lumot deganda esa aniq bir belgilangan narsa 
va hodisa sifatini nazarda tutamiz. Hozirgi vaktda ma'lumotni eng ishonchli 
vositalardan biri kompyuterdir. Kompyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga 
bo’lgan muayyan tuzulmali fayl demakdir. Kompyuter hotirasidagi har bir fayl 
yozuv deb ataladigan bir hil turdagi qismdan iborat bo’ladi. Fayldagi yozuvlar soni 
karalayotgan ma'lumotning ulchoviga boglik. Har bir yozuv esa maydon deb 
ataladigan bulaklardan tashqiil topadi. Maydon ma'lumotlarning kiska tuplamidan 
iborat bulishi lozim. Har bir maydon o’zi ifodalaydigan ma'lumotga ko’ra biror 
nomga ega bo’ladi.