- 10 -
НАХЧЫВАН ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТ ЕТ И. ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 1 (66)
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
СЖЫЕНТЫФЫЖ WО РКС , 2015, № 1 (66)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ УНИВЕРСИТ ЕТ . НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 1 (66)
HÜSEYN HƏŞİMLİ
Naxçıvan Dövlət Universiteti
e-mail : hashimli-h@rambler.ru
UOT 82: 316. 3
ƏLƏKBƏR QƏRİB NAXÇIVANLININ
1920-Cİ İLLƏRDƏKİ YARADICILIĞI
Açar sözlər: Azərbaycan ədəbiyyatı, nəsr, ədəbi tənqid, Ələkbər Qərib Naxçıvanlı
Key words: Azerbaijan literature, prose,
literary criticism, Alekper Garib Nakhchivanli
Ключевые слова: Азербайджанская литература, проза, литературная критика,
Алекпер Кариб Нахчыванлы
1910-30-cu illərdə ədəbi prosesdə yaxından iştirak etmiş naxçıvanlı yazarlardan biri də
Ələkbər Qərib Abbasovdur. İlk təhsilini Naxçıvanda əsası məşhur maarifçi M.T.Sidqi tərəfindən
qoyulmuş “Məktəbi-
tərbiyə”də alan, 1913-cü ildə Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirən
Ə.Q.Naxçıvanlı hələ tələbə ikən bədii əsərlər yazmış, sonrakı onilliklərdə zəngin, çoxşaxəli yaradıcılıq
axtarışları aparmışdır.Bu unudulmuş ədibin nəsr, publisistika, ədəbi tənqid və bədii tərcümə sahəsindəki
səmərəli, məhsuldar fəaliyyəti yüksək dəyərə malikdir. Bu məqalədə biz onun yaradıcılıq fəaliyyətinin
1920-ci illər dövrünün bəzi məqamlarına
diqqət yetirəcəyik.
Ələkbər Qərib Naxçıvanlı 1920-ci illərdə Tiflisdə və Bakıda nəşr olunan müxtəlif qəzet və
jurnallarda bədi əsərlər, publisistik və ədəbi-tənqidi məqalələr dərc etdirmişdir. 1922-1927-ci illərdə
Tiflisdə Azərbaycan dilində çıxan “Yeni fikir” qəzetində çalışan Ə. Qərib həmin şəhərdə yazıçı
Böyükağa Talıblının rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən ədəbiyyat dərnəyinin işində Eynəli bəy
Sultanov, Rzaqulu Nəcəfov və digər ziyalılarla birlikdə yaxından iştirak etmişdir. Tiflisdə 1926-cı ildə
nəşrə başlayan “Dan yıldızı” jurnalının fəaliyyətində də Ələkbər Qəribin ciddi xidmətləri olmuşdur.
Təsadüfi deyil ki, jurnalın ilk yeddi sayı məhz onun məsul redaktorluğu ilə çıxmışdır. Sonra isə Ə.
Qəribin də daxil olduğu “heyəti-təhririyyə” yaradılmışdır. Həmin illərdə Tiflisdə çıxan “Qızıl şəfəq” ad-
lı mətbuat orqanının səhifələrində də yazıçının imzasına rast gəlirik. Həmçinin 1920-ci illərin
ortalarında Tiflisdə Mirzə Davud Hüseynovun sədrliyi ilə fəaliyyət göstərən ”Yeni əlifba dostları
cəmiyyəti”nin fəal üzvləri sırasında aid qaynaqlarda Ələkbər Naxçıvanlının da adı çəkilməkdədir.
Həmin cəmiyyətin şura sədri M.D. Hüseynov, müavini isə Ə.Şərif idi, fəaliyyətində Rzaqulu Nəcəfov,
Əşrəf Yüzbaşov və digərləri ilə bərabər, Ə.Qərib də iştirak etmişdir. Prof Ə.Şərifin xatırladığı kimi, 9
mart 1924-cü ildə “Yeni fikir” qəzetinın “İşıq yol” adlı səhifəsi məhz Yeni əlifba dostları cəmiyyəti”nə
ayrılmışdı, sonra isə həmin səhifə müstəqil vərəqəyə çevrilmişdi (7, s. 402-404). Bütün bu nəşrlərdə
Ə.Qərib də fəallığı ilə seçilmişdir. 1920-ci illərdə o, Bakıda çıxan rəsmi dövlət qəzeti “Kommunist”in
Tiflis şəhərindəki müxbiri kimi də səmərəli publisist fəaliyyət göstərmişdir.
Ə. Qəribin Tiflisdə çıxan “Yeni fikir” qəzetində iştirakı xüsusi maraq doğurur
. Qəzetin 26
yanvar 1926-cı il tarixli 1000-ci yubiley sayında dərc olunmuş məqalədə bildirilirdi ki, o zaman
Zaqafqaziya MİK-in sədri olan Nəriman Nərimanov “Yeni fikir”in nəşrinə xüsusi diqqət və qayğı
göstərmiş, inandığı ziyalıları, o cümlədən Ə.Qəribi bu mətbuat orqanına dəvət etməyi məsləhət
görmüşdü: “N.Nərimanovun məsləhəti ilə Tbilisidə yaşayan azərbaycanlı ziyalılardan Ələkbər
Qərib, Əziz Şərif, Əli Yazıdçı, Rzaqulu Nəcəfov, Ömər Faiq qəzetin işinə cəlb edildilər.
N.Nərimanov qəzet üçün şrift və dəzgahlar gətirilməsinə yardım etdi” (8).
“Yeni fikir” qəzetinin 28 yanvar 1926-cı il tarixli 1001-ci sayında Ə.Qəribin “Teatro və
musiqi” rubrikasında dərc etdirdiyi “Kinolarda “Bismillah” adlı məqaləsi diqqətəlayiqdir
(1). Dini
fanatizmin tənqidinə həsr olunmuş “Bismillah” filmi 1925-ci ildə çəkilmiş, Bakıda, Moskvada və
digər şəhərlərdə nümayiş etdirilmişdi. Ə.Qəribin həmin resenziyası da filmin Tiflisdə nümayişi ilə
- 11 -
əlaqədar qələmə alınmışdı. Ə. Qərib sadəcə informasiya vermək yolunu tutmamış, filmdəki rejissor
işi, aktyor oyunu, dil məsələləri və s. barədə özünün maraqlı fikirlərini də nəzərə çatdırmışdı.
Müəllif “Bismillah”ın daha həyati, təbii və inandırıcı olduğunu vurğulayır, əsas tematikasına da diq-
qət yönəldirdi. Məşhur aktyor Abbas Mirzə Şərifzadənin bu filmdə rejissor kimi ciddi işin öhdə-
sindən də layiqincə gəldiyini nəzərə çatdıran Ə. Qərib yazırdı: “Azərbaycan Dövləti Kino
Sənayesinin rejissoru Abbas Mirzə Şərifzadə özünün, doğrudan da, müqtədir bir rejissor
olduğunu isbat etmişdir. Abbas Mirzə burada ilk təcrübəsini göstərmiş və biz heç şübhə etmirik ki,
Abbas Mirzənin qoyduğu şəkillər gələcəkdə biri-birindən gözəl və qiymətli olacaqdır”.
“Bismillah” filminin aktyor heyəti də ümumən qüvvətli idi. Bu filmdə Kazım Ziya, Mirzəağa
Əliyev, Mustafa Mərdanov, İrbahim Azəri, Mirseyfəddin Kirmanşahlı kimi istedadlı və tanınmış
sənətkarlar çəkilmişdilər. Ə.Qərib resenziyada aktyorların rollarını da müfəssəl şəkildə
dəyərləndirmiş, xüsusən onların ifalarındakı təbiiliyə fikir vermişdi. Tənqidçi filmdəki Qulu
rolunun ifaçısı Mustafa Mərdanovun oyununu yüksək qiymətləndirmişdi: “Aktyor burada da o qə-
dər təbiidir ki, onun Mərdanov deyil, doğrudan da, avam, yazıq və cahil kəndli Qulu olduğuna bizdə
şübhə oyanmayır”. Resenziyada filmə çəkilmiş digər aktyorların ifalarına da diqqət yetirilmişdir.
Milli teatrın və kinonun inkişafı naminə azərbaycanlı aktrisaların hazırlanması, onların
formalaşması üçün şərait yaradılması kimi aktual məsələlərə Ə. Qərib də laqeyd qalmamış, həmin
məqama da toxunmuşdu: “Bismillah” şəkilində qadın rolları o qədər sadədirlər ki, Bakı kimi
mərkəzdə o rolları oynayacaq türk qızları istədiyimiz qədər tapıla bilər. Budur ki, qadın rollarının
rus qadınları tərəfindən oynanmasına biz çox təəccüb ediriz. Bəs nə vaxt biz hər cəhətcə milli
səhnə, milli sənayeyi-nəfisə düzəldəcəyik? Biz əminiz ki, Zeynəbin və Qulunun anasının və bacı-
sının rollarını türk qızları daha da təbii oynayardılar. Və bu rolları oynamaq da onlar üçün heç də
çətin olmazdı”. Xatırladaq ki, “Bismillah”da qadın rollarını K.Vyaznova, T.Vişnevskaya kimi rus
aktrisaları ifa etmişdilər. Bir epizodik rolda gələcəyin məşhur aktrisası azərbaycanlı Sona Hacıyeva
çəkilmişdi. Yəqin ki, Ə. Qərib bu fakta diqqət yetirməmiş, yaxud da S. Hacıyevanın rolu bir-iki adi
epizodla məhdudlaşdığından buna xüsusi şərh verməyə ehtiyac duymamış, əsas qadın rollarına milli
kadrların çəkilməsinin vacibliyinə diqqət yönəltmişdi.
O illərdə filmlər səssiz çəkilir, ekranın aşağı hissəsində obrazların sözləri yazılırdı. Bu titr
yazılarının dilinə münasibət bildirən Ə. Qərib zərurət olmadığı halda Osmanlı türkcəsinə aid bir çıx
sözün işlədilməsini filmin yaradıcı heyətinə irad tutmuş, fikrini konkret faktlarla əsaslandırmış, bu
ekran əsərinin dilini ağırlaşdıranları istehza ilə “kino mollası” adlandırmışdı: “Yazılara baxanda
yenə də insan elə fikir edir ki, ... bunlar hamısı İstanbuldan gəlib və özləri ilə bərabər şivə və
yazılarını gətirmişlər...Məsələn: Həpisi, köylülər, bana, gəliyorsan, veriyorsan, hisseyi-həştüm və
i.a. Hələ “Hisseyi-həştüm”ü hansı kino mollası ortaya atmışdır?”
Ə. Qəribin “Yeni fikir” qəzetinin 02 fevral 1926-cı il tarixli 1005-ci sayında verilmiş “Tən-
qid və tənqidçilərimiz” adlı məqaləsi də aktual mövzuda idi
(4). Ələkbər Qərib bu məqaləsində
ədəbi-mədəni prosesə müəyyən birtərəfli yanaşmaları tənqid etmişdi. Məqalədə ədəbi dil
məsələsinə də toxunulmuşdu. Müəllif vurğulayırdı ki, ədəbi dil yalnız danışıq dilinin hüdudlarına
qapanıb qalmamalı, daima inkişaf etməli, zənginləşməlidir. Ə.Qərib yazırdı ki, hər ədəbi istiqamətin
özünəməxsus dili və üslub məziyyətləri olur, sənətkar öz yaradıcılıq platformasına, təmayülünə
uyğun vasitələrdən istifadə edir və etməlidir də. Məqalə müəllifi bədii əsərdə obrazların nitqindəki
fərdiliyə və təbiiliyə də mühüm faktor kimi diqqət çəkərək yazırdı: “Məsələn, bizim müqtədir
şairimiz Hüseyn Cavid öz fəlsəfəsini tərəkəmə dilində ifadə edəməz. Ya şəhər həyatından, əmələ
(fəhlə) məişətindən yazan bir yazıçımız ziyalılarımızı o dildə danışdıra bilməz. Bir sözlə, hər dilin
öz məqamı vardır. Biz qəliz, anlaşılmaz dil tərəfdarı deyiliz. Amma ərəb və fars sözlərindən
bəzilərinin məcburi olaraq işlədildiyini o qədər də böyük qüsur hesab etməyirik. Burada bir hüdud
var. O hüdudu keçənlər cinayət yapırlar”. Fikrini əsaslandırmaq üçün Ə. Qəribin apardığı
müqayisələr də diqqətəlayiqdir. Bu həm də onun dünya ədəbiyyatına yaxından bələdliyini göstərir:
“Əgər yalnız tərəkəmə dilində yazan ədiblər məqbul, qalanları isə heç hesab olunsa, onda rusların
böyük və məşhur ədibləri Andreyev, Kuprin, Çexov, Dostoyevski və i.a. kənara atılıb, ortada yalnız
Leskov, Şedrin, Koltsov və i.a. kimiləri qalmalı idi. Halonki, həqiqət əksini göstərir. O biri
tərəfdən, Osmanlı ədəbiyyatında da sadə yazan Məmməd Əmin bəyin yeri başqa, Tofiq Fikrət və