Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali farmakognoziya
Alkaloidlarga umumiy cho’ktirish reaktivlari va reaktsiya natijalari
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
Alkaloidlarga umumiy cho’ktirish reaktivlari va reaktsiya natijalari
№ Reaktivlar nomi Reaktivlar tarkibi SHaroit Reaktsiya natijasi – cho’kma rangi I 1 Vagner reaktivi I 2 + KI kislotali qo’ng’ir 2 Bushard reaktivi I 2 + KI kislotali qo’ng’ir 3 Meyera reaktivi HgI 2 + KI (K 2 Hg 2 I 4 ) kislotali qo’ng’ir yoki sariq
4 Marme reaktivi CdI 2 + KI (K 2 Cd 2 I 4 ) kislotali qo’ng’ir yoki sariq
5 Dragendorf reaktivi BiI 3 + KI(KBiI 4 ) kislotali to’q-sariq gisht rang-qizil 6 Zonnenshteyn reaktivi Fosformolibden kislotasi H 2 BO 4 ∙12MoO 3 2H 2 O kislotali sariq yoki yashil- sariq
II 7 SHeybler reaktivi Fosfovolьfram kislotasi H 3 PO 4 ∙ 12WO 3 2H 2 O kislotali oq 8
Kremnevolьfram kislotasi SiO 2 12WO 3 ∙4H 2 O kislotali oq 9
kislotali sarg’ish 10 1% pikrin kislota kislotali sariq
II I 11
5% platina xloridi H 2 PtCl 6 kislotali oq 12
5% sulema HgCl 2 kislotali oq 13
5% oltin xloridi HAuCl 4 ∙ 4H 2 O kislotali oq
150-200 ml xajmli konus kolbalar, 2% sirka kislotasi, buyum oynasi, probirkalar, pipetkalar, tomizg’ich, 10% tanin eritmasi, 1% pikrin kislotasi, Vagner reaktivi, bangidevona, katta qoncho’p o’tlari, kuchala urug’i. Ishning borish tartibi: a) Umumiy yoki cho’ktirish reaktsiyalari . Alkaloidlarga sifat reaktsiyalar qilish uchun tekshirilayotgan mahsulotdan sirka kislotasini suyultirilgan eritmasi yordamida ajratma tayyorlanadi (Yurashevkiy usuli bo’yicha). Buning uchun yirik maydalangan mahsulotni ma’lum miqdorini 150 ml hajmli kolbaga solib, ustiga 2% sirka kislotasidan solinadi va aralashma qaynaguncha qizdiriladi. Aralashma sovitilib, filьtrlanadi. Soat oynachasi yoki buyum oynachasiga 1-2 tomchi filьtratdan tomizilib, so’ngra uni yoniga bir tomchi alkaloidlarga xos reaktiv tomiziladi va asta-sekin chayqatiladi. Bunda har xil rangli loyqa yoki cho’kma hosil bo’ladi. Agar reaktsiya natijasida qisman loyqa hosil bo’lsa, reaktsiya natijasini bitta (
bilan, agar quyuq loyqa bo’lsa ikkita (
bilan, agarda cho’kma hosil bo’lsa uchta ( +++) bilan belgilanadi. Bu cho’ktirish reaktsiyalari alkaloid saqlovchi turli o’simlik maxsulotlari bilan olib boriladi va jadval to’ldiriladi. № O’simliklar CHo’kish darajasi qisman loyqa, + quyuq loyqa, ++ cho’kma, +++ 1. Bangidevona 2. Katta qoncho’p 3. Kuchala Olingan natijalar bo’yicha xulosa yoziladi. b) Alkaloidlar uchun maxsus reaktsiyalar. Mahsulotda qanday alkaloid borligi har bir alkaloidga xos rangli reaktsiyalar, ya’ni maxsus reaktsiyalar bilan aniqlanadi. Bu reaktsiyalar natijasida alkaloid molekulasidan suv molekulasi ajralishi, alkaloid oksidlanishi yoki suv tortib oluvchi reaktivlar, alьdegidlar bilan kondensatsiyaga kirishi mumkin. Natijada har bir alkaloidga xos turli rangdagi mahsulotlar hosil bo’ladi. Alkaloidlarni aniqlashdagi rangli reaktsiyalarda kontsentrlagan sulьfat, nitrat, xlorid va boshqa kislotalar, formalin, turli oksidlovchilar (K 2 Cr
O 7 , KCIO 4 , H
2 O 2 ), ishqorlar va ularning aralashmalari hamda boshqa birikmalar reaktiv sifatida ishlatiladi. Maxsus reaktsiyaga misol sifatida quyida kuchala urug’i tarkibidagi strixnin va brutsinlarga reaktsiyani ko’rsatish mumkin. Kuchala urug’i (MAXSULOT NIHOYaTDA ZAXARLI!) O’simliknnng nomi. Kuchala – (chilibuxa) – Strychnos nux Vomica .
Oilasi. Loganiyadoshlar – Loganiaceae. Kuchala bo’yi 15 m yetadigan daraxt. Bargi oddiy, tuxumsimon, qalin, yaltirok, tuksiz bo’lib, poyada bandi bilan qarama qarshi o’rnashgan. Gullari ko’rimsiz, yarim soyabonga to’plangan. Gulkosachasi 5 tishli (ba’zan 4 tishli), gultojisi yashil-oqish. Besh bo’lakli (ba’zan 4 bo’lakli), otaligi 5 ta (ba’zan 4 ta), onalik tuguni ikki xonali, yuqoriga joylashgan. Mevasi – sharsimon, kizil-sariq rangli (shakli va rangli apelsinni eslatadi), 2-8 urug’li xo’l meva.
Tayyor maxsulot yassi, yumaloq (tugmachaga o’xshash), sarg’ish-kulrang, bir tomoni botiq ikkinchi tomoni do’ng yeki tekis urug’dan iborat.
Kuchala urug’i 2-3% alkaloidlar yig’indisidan iborat bo’lib, u strixnin va brutsinning teng qismlarini tashkil qiladi.
strixnin Ishlatilishi. Kuchala nastoykasi va strixnin nitrat markaziy nerv sistemasini ko’zg’atish uchun ishlatiladn. Strixnin ichak yarasida, moddalar almashinuvini yaxshilashda, ishtaxa ochishda qo’llanilada. Strixnin nitrat poroshok va ampulada chiqariladi. Strixninga reaktsiya. Kuchala urug’idan spirt yordamida olingan ajratmani chinni idishchaga 1-2 ml solib, quruq qoldiq qolguncha parlatiladi va qoldiqqa 1-2 tomchi kontsentrlangan sulьfat kislotasi tomiziladi va ustiga bixromat kaliyni (K 2 Cr
O 7 ) kristalli bilan chiziladi. Natijada qizil-binafsha rangli yo’l hosil bo’ladi. Brutsinga reaktsiya. CHilibuxa urug’idan spirt yordamida olingan ajratmadan chinni idishchaga 1- 2 ml solib, quruq qoldiq qolguncha parlatiladi va qoldiqqa 1-2 tomchi kontsentrlangan azot kislotasi tomiziladi. Natijada olov-qizil rang hosil bo’ladi. Olingan natijalar bo’yicha xulosa yoziladi. 7.2. Oddiy bangidevona va Meksika bangidevonasi dorivor xom ashyolarini mikroskopik tekshirish. Katta qoncho’p dorivor xom ashyosini makroskopik va mikroskopik tekshirish (ilovaga qarang). Topshiriq: Keltirilgan xar bir o’simlik uchun №1-shakl to’ldiriladi. Oddiy bangidevona o’simligining bargi (O’SIMLIK NIHOYaTDA ZAXARLI!) O’simlikning nomi : Oddiy bangidevona – Datura stramonium L.
Oilasi: Ituzumdoshlar – Solanaceae. Bir yillik, yoqimsiz hidli, bo’yi 100 sm, ba’zan 120 sm ga yetadigan o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, tuksiz ayrisimon shoxlangan. Bargi oddiy, bandli, to’q yashil, tuksiz (poyaning yuqori qismidagilari tukli) bo’lib, poyada ketma - ket joylashgan. Gullari yirik, poyada yakka-yakka o’rnashgan. Gulkosachasi naychasimon, besh qirrali, besh tishli, asos qismi xalqa shaklida meva bilan birga qoladi. Gultojisi oq, voronkasimon, uzun va tor naychali, burchaksimon o’yilgan, besh tishli, qayrilgan, gulkosachasidan ikki marta katta, otaligi 5 ta onalik tuguni ikki xonali, yuqoriga joylashgan Mevasi – tuxumsimon, qattiq va yo’g’on tikonlar bilan qoplangan, tik o’suvchi, to’rtta chanog’i bilan ochiladigan ko’sakcha. Urug’i qora, xira yumaloq buyraksimon, yassi ustki tomonida mayda chuqurchalari bo’ladi.
Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot bargdan iborat. Bargi uzun bandli, tuksiz, tuxumsimon, o’tkir uchli, notekis o’yilgan (chuqur) bo’lakli (yirik barglari tishsimon qirrali), ustki tomoni to’q yashil, pastki tomoni esa och yashil, uzunligi 6-25 sm, eni (asos qismi bo’yicha) 5-20 sm. O’rta va birinchi tartibdagi yon tomirlari oqish va plastinkasining past tomonidan ancha bo’rtib chiqqan. Mahsulotning kuchsiz va achchiq-sho’r mazasi bor.
Mahsulotning mikroskopik tuzilishi . Ishqor eritmasi bilan yoritilgan bargning tashqi tuzilishi Urug’ diametri 1,5 sm, qalinligi 3-6 mm bo’lib, ustida markazdan chetga qarab (radiusi bo’ylab) yo’nalgan juda ko’p yopishgan tuklar bor, shu sababli ipaksimon yaltiroq. Urug’ning dung tomoni markazida kindigi bo’lib, u kichkina burtma shaklida ko’rinadi. Kuchala juda xam qattiq bo’lib, suvda yarim soat kaynatilgandan so’ng yumshaydi. Keyin uni pentset yordamida o’rtasidan bo’lish mumkin. Urug’ po’sti ostida shoxsimon, qattiq oqish kulrang endosperma hamda uzunligi 7 mm ga yetadigan embrion joylashgan. Urug’ palpasi ustma- ust o’rnashgan. Mahsulot xidsiz, achchiq mazasi bor.
mikroskop ostida ko’riladi. Barg epidermisining devori egri-bugri bo’ladi. Bargning har ikkala tomonida ust’itsalar bor. Tuklar siyrak bo’lib, barg tomiri bo’ylab joylashgan. Tuklar ikki xil tuzilgan: oddiy – juda yirik (2-5 hujayrali), segalli va oyoqchasi bir hujayrali, boshchasi esa ko’p hujayrali mayda tuklar. Bargda kristallar juda ko’p bo’lib, ular burchaklari aniq bo’lmagan druz shakliga ega. Ba’zan bargda yakka kristallar birlashgan holda uchrashi mumkin.
. Alkaloidlar 0,4% gacha bo’lib, asosiy giostsiamin va skopolaminni tashkil etadi. O’simlik tarkibidan ko’proq giostsiamin tarqalgan. N CH 3 O C O CH C 6 H 5 CH 2 OH giostsiamin Ishlatilishi . Bangidevona bargi “astmatol” va “astmatin” larni tarkibiga kirib, bronxial astma kasalligida qo’llaniladi.
ko’rinishi A-bargning yuqori epidermisi; B-bargning pastki epidermisi; V-tomir ustidagi epidermis. 1-oddiy tuklar; 2-bolg’achali tuklar; 3-druzlar va nina kristallar.
Meksika bangidevonasi o’simligining mevalari va urug’i (O’SIMLIK NIHOYaTDA ZAXARLI!) O’simlikning nomi : Meksika bangidevonasi – Daturae innoxia Mill.
Oilasi : Ituzumdoshlar – Solanaceae. Ko’p yillik (o’stiriladigani bir yillik), bo’yi 60-150 sm ga yetadigan o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, yashilroq yoki qizg’ish-binafsha rangli, sertuk, ayrisimon shoxlangan. Bargi oddiy, bandli ko’k- yashil, tuxumsimon yoki cho’ziq-tuxumsimon, o’tkir uchli, tekis qirrali yoki cheti bir oz o’yilgan va poyada ketma-ket joylashgan bo’lib, boshni aylantiruvchi yoqimsiz hidi bor. Gullari yirik, oq, faqat bir kecha gullaydi. Gulkosachasi sertuk, besh tishli, shishgan va uzun naysimon, asos qismi meva bilan birga qoladi, gultojisi naycha shaklidagi voronkasimon, besh tishli bo’lib, uchlari qayrilgan, otaligi 5 ta, onalik tuguni yuqoriga joylashgan. Mevasi – ko’p urug’li, sharsimon, kulrang-yashil yoki qo’ng’ir rangli va tikanli ko’sakcha. Mahsulotning tashqi ko’rinishi . Tayyor mahsulot maydalab qirqilgan meva va urug’dan iborat. Urug’ qiyshiq, buyraksimon, qirrasida egri-bugri o’simtalari bo’lib, ustki tomoni mayda chuqurchali, xira- qo’ng’ir sariq yoki och sariq, uzunligi 4-5 mm, eni 3,5-4 mm, qalinligi 1-1,5 mm.
Urug’i hidsiz, sho’rtang mazasi bor. Maydalab qirqilgan meva shakli va ko’rinishi har xil qo’ng’ir-yashil bo’lakchalardan iborat. Urug’ o’rni oqish-sariq, ustki tomoni g’ovak so’rg’ichlar bilan qoplangan. Meva po’stida o’tkir uchli, ingichka, juda ko’p tikanlar bo’ladi. Kosachabargning asos qismi hamda mevani bandi sertuk. Mevasining o’tkir, narkotik hidi bor. Kimyoviy tarkibi . Mevalarida 0,76-0,41%, urug’ida esa 0,83% alkaloidlar bo’ladi. Asosiy alkaloid skopolamin mevalari tarkibida 0,38-0,41%, urug’ida esa 0,77% bo’ladi.
N CH 3 O C O CH C 6 H 5 CH 2 OH O skopolamin Ishlatilishi. Skopolamin gidrobromid markaziy nerv tizimini tinchlantirish uchun qo’llaniladi. Skopolamin qusishga qarshi ishlatilib, “aeron” tabletkasi tarkibiga kiradi.
(O’SIMLIK ZAXARLI!) O’simlikning nomi . Katta qoncho’p – (chistotelь bolьshoy) – Chelidonium majus. Oilasi: Ko’knoridoshlar – (makovыe) – Raravegaseae. Ko’p yillik, bo’yi 30-100 sm ga yetadigan o’t o’simlik. Ildizpoyasi ko’p boshli va kalta. Poyasi tik o’suvchi, yuqori qismi shoxlangan. Bargi oddiy, ildizoldi va poyaning pastki qismdagilari esa bandsiz, poyada ketma-ket o’rnashgan. Gullari poya va shoxlari uchida 4-8 tagacha bo’lib, oddiy soyabonni tashkil etada. Mevasi – ko’p urug’li, pishganda ikki xonali ko’sakcha. Urug’i tuxumsimon, qora rangli va eshkaksimon dumchali bo’ladi. O’simlikning hamma qismida to’q sariq sut-shira bor. Mahsulotning tashki ko’rinishi. Tayyor mahsulot poya, barg, gul, ba’zan meva aralashmalaridan iborat bo’ladi. Poyasi bir oz qirrali, uzun va yumshoq tuklar bilan qoplangan. Bargi yupqa, mo’rt, chuqur 3-5 bo’laka patsimon qirqilgan bo’lib, eng yuqorigi bo’laklari pastdagilariga nisbatan yirikroq, bargning ustki tomoni yashil, pastki tomoni esa zangori, asosiy tomirlari bo’ylab yumshoq tuklar o’rnashgan. Gullari to’g’ri, och sariq, kosachabargi ikkita, gullaganida tushib ketadi. Tojbargi 4 ga, otaligi ko’p sonli, onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan. Mevasi ko’p urug’li, ikki xonali, cho’ziq (uzunligi 5 sm ga ) ko’sakcha. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi . Ishqor eritmasi bilan yoritilgan barg mikroskop ostida ko’riladi. Bargning har ikkala tomonidagi epidermis hujayrali (pastki tomonidagi epidermis hujayralari yuqori tomonidagi epidermis hujayralariga nisbatan maydarok va ko’proq) egri-bugri devorlidir, ustьitsalar bargining faqat pastki tomonidagi epidermisida bo’lib, 4-7 tagacha (ayniqsa, pastki tomonidagi) epidermisida tomirlar bo’ylab 7-20 hujayrali oddiy tuklar siyrak holda joylashgan. Tuklarning hujayra devori juda yupqa bo’lganligi uchun ayrim hujayrali buralgan, yopishgan yoki ezilgan. Bargning xarakterli belgilaridan biri unda bug’imli va sarg’ish-qo’ng’ir rangli sut-shira naylarining bo’lishidir. Ular ayniqsa o’tkazuvchi to’qima boylamlari atrofida ko’p. Bargning har bir tishchasi ustida o’ziga xos chiqaruvchi apparat gilatod joylashgan. Bargning o’tkazuvchi to’qima boylamlari tamom bo’lgan yeridagi chetki qismi qalinlashgan bo’lib, u yerdagi barcha epidermis hujayralari cho’zilib, surguchlarga aylangan. Ular orasida yirik suv ustьitsalar uchraydi. XI DF buyicha: namligi 14%, kuli 15%, organik aralashmalar 1% dan oshmasligi kerak
. Alkaloidlar 2% gacha bo’ladi. Alkaloidlari protopin va xelidonin unumlariga bo’linadi. Qoncho’p o’simligining yer ustki qismida alkaloidlardan tashqari saloninlar, flavanoidlar, askorbin kislotasi, vitamin A va organik kislotalar, mevasida moyi 40% gacha bo’ladi.
O O N O O CH 3
O O
O O CH 3 O
xelidonin protopin Ishlatilishi . Qoncho’pning mahsulotidan tayyorlangan damlama jigar va o’t pufagi kasalligida, pasta dorisi esa teri silini davolashda ko’llaniladi. Xo’l o’simlikdan olingan shira xalq meditsinasida so’gal va qadoqni yo’q qilishda ishlatiladi. Xelidonin alkaloidini og’riq qoldiruvchi xususiyati ko’knori tarkibidagi morfin alkaloididan 10 barobar kuchsizdir. Dorivor preparatlari . Damlama – Infusum, pasta, xo’l o’simlik shirasi. Mahsulot o’t haydovchi choylar-yig’malar tarkibiga kiradi.
«Tarkibida tropan unumiga kiruvchi va tarkibida izoxinilin unumiga kiruvchi alkaloidlar bo’lgan dorivor o’simliklarni ajratib bering ».
1.SHo’rak (CHerkez) mevalari 2.Qoraqovuq bargi 3.Meksika bangidevonasi bargi va urug’i 4.Zirk bargi va ildizi 5.Bangidevona bargi 6. Mingdevona bargi 7.Beladonna bargi, yer ustki qismi va ildizi Talabalar bir nechta guruhlarga bo’linadi.Rasmda tarkibida tropan unumiga kiruvsi va tarkibida izoxinilin unumiga kiruvchi alkaloidli dorivor o’simliklar to’plami beriladi ikki minutda ularni ajratib berish talab etiladi va baholanadi.
Eng ko’p va to’g’ri topilgan tropan unumiga kiruvsi va tarkibida izoxinilin unumiga kiruvchi alkaloidli dorivor o’simliklar soni hisobga olinadi. Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|