Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

O’ZBEKISTONDA 2007-2015 YILLARDA YaLPI IChKI MAHSULOTNING 
O’SIShI DINAMIKASI, foizda
 5
 
4
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 
majlisidagi ma’ruzalari
.
5
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2007 -2015 yillarda yilning asosiy yakunlari va O’zbekistonni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi 
ma’ruzalari asosida muallif tomonidan tuzilgan
.
 

---

15 
2.Resurslar narxining tovarlar narxining o’zgarishlaridan orqada qolishi 
mehnat bozori va sanoat bir qator xom ashyo tarmoqlari (neft va gaz qazib olish) 
monopollashtirishning yuqori darajadaligi natijasidir. Shuning uchun narxlar 
umumiy darajasi o’sganda jamuljam taklifning miqdori o’sadi, pasayganda esa 
kamayadi. 
3.Iqtisodiyot tushkunligi sharoitida ishlab chiqarishni o’stirishga narxlarni 
anchagina hajmda o’stirishsiz erishib bo’lmaydi (chunki ommaviy ravishda 
ishsizlik va ishlab chiqarish quvvatlarini to’liq band qilmaslik mavjud). To’liq 
bandlikka erishilganda taklifning o’sishiga erishib bo’lmaydi: mehnat resurslarini 
tarmoqlar o’rtasida qayta taqsimlash mumkin, lekin bunda ishlab chiqarishning 
umumiy hajmi ko’paymaydi.
Makroiqtisodchilar jamg’arishlarga, import tovarlarga oid soliq va 
harajatlarga ham e’tibor qaratishlari kerak. Mikro ma’lumotlarining o’zgarishi 
bilvosita jamuljam talabga ta’sir ko’rsatadi. Chunonchi, masalan, import tovarlari 
narxining qimmatlashuvi ko’pincha mamlakat mahsulotiga talabning o’sishiga olib 
keladi. Soliqlarning ko’payishi, aksincha, investitsiya va iste’mol harajatlarini 
qisqartirishga qodir. 
4.Pul iqtisodiyotda muhim rol o’ynamaydi. Biroq muomalada pul 
miqdorining o’zgarishi foiz stavkasiga ta’sir ko’rsatadi, bu esa o’z navbatida 
investitsiyalar hajmini o’zgartiradi. Muomalada pul massasining o’sishi natijasida 
foiz stavkasi kamayadi, bu esa tadbirkorlarning ievestitsiyalarga bo’lgan talabni 
rag’batlantiradi. Pul massasi qisqarganda teskari jarayonlar yuz beradi. Shunday 
qilib, pul massasi ko’payganda nafaqat narxlar o’sadi, balki haqiqiy ishlab 
chiqarish kengayadi ham, narxlar va haqiqiy YaMM darajalari o’sishining nisbati 
iqtisodiyot jamuljam taklif egri chizig’ining qanday kesimda joylashishiga 
bog’liqdir. Agar chuqur tushkunlik ko’zga tashlansa, ishlab chiqarishning 
o’sishidan ancha ahamiyatli bo’ladi. Agar haqiqiy vaziyat to’liq bandlik holatiga 
yaqin bo’lsa, narxlarning o’sishi ishlab chiqarishning o’sishidan ildamlab boradi. 
5.Ishsizlik va inflyatsiyaga qarshi kurashish uchun davlat iqtisodiy 
jarayonlarga faol aralashishi kerak. 

---

16 
Ta’sir ko’rsatishning asosiy vositasi soliq siyosati strategiyasidir. Soliqlar 
davlat harajatlarini o’zgartirarkan, davlat jamuljam talabga ta’sir ko’rsatadi. 
Tushkunlik vaqtida davlat byudjeti kamomadini ishlatish lozim. Yuksalish vaqtida 
byudjet kamomadini qisqartirish lozim. Byudjet siyosati bilan bir qatorda avtomat 
byudjet siyosati iqtisodiyotning tsiklik ikkilanishlarini so’ngdiradigan, ichiga 
qurilgan barqarorlashtirgichlar tizimiga amal qiladi. Mavjud qonunlarga muvofiq 
byudjetni o’z holicha byudjet siyosatiga hech qanday ongli o’zgarishlarsiz bajarish 
iqtisodiyotni barqororlashtirishga qodir bo’ladi. Iqtisodiy tushkunlik paytida davlat 
ongli ravishda byudjet kamomadlari siyosatini o’tkazadi (harajatlarni kengaytiradi 
va soliqlarni kamaytiradi). Biroq byudjet kamomadlari ishlab chiqarishni
qisqartirish sharoitida avtomatik ravishda ham yuzaga keladi. Birinchidan, soliq 
tushumlari hajmi pasayadi, daromad kamayadi, oqibatda, ulardan kamroq soliqlar 
to’lanadi. Ikkinchidan, ijtimoiy ehtiyojlarga (ishsizlik, kambag’allik nafaqalar va 
hokazo) va ehtimol, zarar ko’ruvchi korxonalar uchun dotatsiyalarga (agar bu narsa 
qonunlarda ko’zda tutilgan bo’lsa) davlat harajatlari avtomatik ravishda oshadi. 
Yuksalish davrida teskari jarayonlar yuz beradi: soliq tushumlari o’sadi, ijtimoiy 
harajatlar va dotatsiyalar esa pasayadi.
Soliqqa tortish tizimining harakteri katta ahamiyat kasb etadi: agar soliqqa 
tortish shkalasi progressiv bo’lsa, unda daromadlarning o’sishi ushbu 
daromadlarga 
solinadigan soliq stavkasining 
ko’payishiga olib keladi, 
joylashtirilgan barqarorlashtirgichlar esa yanada ta’sirchang bo’ladi
Pul-kredit siyosatidan «inflyattsiya to’liq band bo’lish» ga erishish uchun 
ham foydalanish mumkin: muomalada pul miqdorining o’zgarishi foiz stavkasiga 
ta’sir ko’rsatadi, natijada investitsiyalar hajmi-jamuljam talabning eng muhim 
elementi hisoblanadi. Bunda muomalaning tezlanish miqdori pul taklifining 
o’zgarishiga teskari yo’nalishda o’zgaradi, bu esa narxlarga salbiy ta’sirni 
kamaytiradi. Keynschilar, muomalada pul miqdorining o’zgarishi narxlarning 
umumiy darajasiga kam ta’sir etadi, chunki pul massasining o’sishi yoki kamayishi 
pul 
muomalasi 
tezligining 
tegishlicha 
kamayishi 
yoki 
o’sishi bilan 
kompensatsiyalanadi. 

---

17 
Biroq pul-kredit siyosati soliq siyosatiga qaraganda ancha samarasizdir: 
Birinchidan, investitsiyalarga talab foiz stavkasiga juda oz bog’liq bo’lishi 
mumkin.
Ikkinchidan pul muomalasining tezligi barqaror emas va uni oldindan aytib 
bo’lmaydi, mazkur miqdorning to’satdan o’zgarishi Markaziy bankning sa’y-
harakatlarini yo’qqa chiqarishi mumkin.
70-80 yillarda yangi klassik yo’nalishdagi iqtisodiy maktablarning 
xukumron mavqeylari tiklana boshladi. Ularning paydo bo’lishi asosan 
keynschilikning bir qator muammolarini xal qilishni uddalashga, avvalo 
inflyatsiyaga qarshi kurashga noqobilligi bilan boshlangan. Keynschilikning 
nazariy xulosalariga birinchi bo’lib M.Fridmen boshchiligida monetaristlar 
muqobil ta’riflarni taklif etishdi. 
Hozirgi monetaristik makroiqtisodiy model quydagi tamoyillardan kelib 
chiqadi: 
1.«Sof» kapitalizm sharoitida bozorlarda mukammal raqobat xukum suradi. 
Biroq davlatning aralashuvi ( eng kam miqdordagi ish xaqini belgilash, kasaba 
uyushmalarini himoya qilish, dotatsiyalar berish va h.k.) erkin bozor 
imkoniyatlarini cheklaydi, bu esa makroiqtisodiy barqarorsizlikni keltirib 
chiqaradi. 
2.Bozorning nomukammalligi tufayli qisqa muddatli davrda jammuljam 
taklifning miqdori narxlarning umum darajasi o’zgarishga bog’liq bo’ladi. 
Resurslar narxlari umumiy darajasi o’sishdan orqada qoladi, chunki resurslar 
(ayniqsa mehnat) bozorida narxlar ancha qayishqoq, odatda uzoq muddatlarga 
tuziladigan ilgari imzolangan kontrakt va shartnomalar amal qiladi. 
Erkin bozor va xususiy tadbirkorlikning o’zi kapitalistik xo’jalikni bo’ron 
holatidan chiqarishga va uning yuksalishini ta’minlashga qodir. Davlat o’zining 
iqtisodiyotiga aralashuvini faqat pul tizimini normal holatda ushlab turish bilan 
cheklashi kerak. Davlatning qolgan barcha harakatlari ishchilar ahvolini 
yomonlashtirishga, kishi erkinligini cheklashgagina qodir. Pul-kredit siyosati 
YaMM miqdorini o’zgartirishning g’oyatda qudratli vositasidir. Qisqa muddatli 

---

18 
davrda muomalada pul o’sishi bilan iqtisodiy faollik o’rtasida bevosita bog’liqlik 
kuzatiladi. Biroq faol pul-kredit siyosati siyosiy iqtisodiyot uchun xavflidir. 
Tushkunlik paytida o’tkaziladigan arzon pullar siyosati faqat 6-9 oydan keyin 
natija beradi. Bu vaqtga kelib iqtisodiyotda yuksalish boshlanishi mumkin. 
Natijada Markaziy bank harakatlari inflyatsiyani kuchaytiradi. 
Shunday qilib, ikki asosiy maktabning soliq siyosati strategiyasining 
samaradorligiga munosabati bir-biridan keskin farq qiladi: «Keynschilar uchun u, 
makroiqtisodiyotni barqarorlashtirishning birdan-bir ishonchli usuli hisoblansa. 
Monetarislar esa uni amalga oshirish hech qanday ijobiy samara bermaydi deb 
hisoblaydilar». 
Keynschilik, monetarizm maktabini jamuljam talab nazariyalariga kiritish 
mumkin: ular tadqiqotchining asosiy ob’ekti - jamuljam bozor talabi va uni 
belgilovchi omillardir. 70-80 yillar chegarasida «taklif iqtisodiyoti maktabi» paydo 
bo’ldi, u talabga emas, balki taklifga asoslanadi. Mazkur maktab vakillarining 
fikricha, bozor iqtisodiyotini sog’lomlashtirish uchun individumlarning harakat 
qilish motivlarini faollashtirish zarur, bu esa ishlab chiqarishni o’stirish va sarmoya 
jamg’arishga imkon yaratadi. Shunday qilib, asosiy e’tibor mikrodarajaga 
qaratiladi: taklifga ta’sir ko’rsatuvchi omillar o’rganiladi. 
«Mazkur maktab vakillari faol soliq siyosat strategiyasining xavfli ekanini 
uqtiradilar» Davlat byudjeti kamomadining ko’payishini, keynschilar fikricha esa, 
- ishlab chiqarish va narxlarni o’stirish (agar davlat harajatlari pul emissiyasi bilan 
birga borsa) keltirib chiqaradi. Davlat harajatlari bilan soliqlar o’rtasidagi farqning 
ko’payishi siqib chiqarish effektini tug’diradi: hukumat tomonidan pulga bo’lgan 
talabning ko’payishi ssuda foizi stavkasini oshiradi va xususiy investitsiyalar 
hajmini kamaytiradi. Lekin davlat sektori o’z tabiatiga ko’ra xususiy sektorga 
qaraganda kamroq samarador, shuning uchun ishlab chiqarishning umumiy hajmi 
pasayadi.
Soliq stavkalarini belgilashda optimumni aniqlash muammosini hal etarkan, 
maktab vakillaridan biri bo’lgan soliq siyosati A.Laffer shunday bir egri chiziqni 
tasvirladi, unga ko’ra soliq stavkasining o’sishi albatta davlat byudjetiga 

---

19 
tushumlarning ko’payishini anglatishi shart emas. Aksincha, muayyan chegaralar
mavjud bo’lib, ulardan tashqarida stavkaning o’sishi byudjetga tushumlarning 
qisqarishiga olib keladi, chunki yuqori miqdordagi soliqlar xo’jalik faoliyatiga 
rag’batlarni yo’qotadi va ishlab chiqarish hajmlarini, binobarin, soliqqa 
tortiladigan daromadlarning ham qisqarishiga olib keladi. Shunga muvofiq, 
muayyan hollarda stavkalarning pasayishi nafaqat ishlab chiqarishni o’stirishga, 
balki hatto byudjetga soliq tushumlari ko’payishiga ham olib kelishi mumkin.
Yuqoridagi fikr mulohazalardan kelib chiqqan holda bu bo’limni yakunlar 
ekanmiz demak, xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, O’zbekiston 
Respublikasida soliq siyosati strategiyasi va taktikasi o’rtasida uzviylik mamjud 
bo’lib, to’g’ri, ilmiy asoslangan soliq siyosati strategiyasi, soliq taktikasining qisqa 
muddatlarda bajarilishiga va buning natijasida esa davlat byudjetining moliyaviy 
resurslar bilan ko’proq ta’minlanishiga shuningdek, mamlakatimiz aholisining 
yaxshi turmush kechirishiga olib keladi.