Toshkent davlat yuridik universiteti jinoyat huquqi kafedrasi voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olish
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
| “Voyaga yetmagan”
tushunchasi bo`yicha, 1989-yil BMTning Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan “Bolalar huquqlari to`g`risida” gi Konvensiyada o`n sakkiz yoshga to`lmagan shaxslar voyaga yetmagan deb e`tirof etilgan 6 . Shu o`rinda voyaga yetmaganlarni ikki toifaga 13 yoshdan 16 yoshgacha va 16 yoshdan 18 yoshgacha bo`lganlarga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiqdir. M.D.Lisov, V.S.Volkov va B.V.Sidirov kabi olimlar olib borgan izlanishlarga ko`ra, voyaga yetmaganlar o`rtasida sodir qilinayotgan jinoyatchilikning asosiy qismini 16 yoshdan 18 yoshgacha bo`lganlar, ozchilik qismini esa 14 yoshdan 16 yoshgacha bo`lgan yoshlar sodir qilishar ekan 7 . O`zbekiston Respublikasida ham voyaga yetmaganlar deganda 18 yoshga to`lmagan shaxslar tushuniladi. Yuqorida qayd etilgan Konvensiya va O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi voyaga yetmaganlarni jinoiy javobgarlikka tortishning minimal muddatini belgilaydi. Lekin qator davlatlarda bu yosh chegarasi belgilanganidan ham kam bo`lishi mumkin. Masalan, Irlandiya jinoyat 6 Rustambayev M. Jinoyat huquqi. (Umumiy qism). -T.: TDYI. 2005. -B.84. 7 Sattorova M. Voyaga Yetmaganlar jinoyatchiligini oldini olish. - T.: TDYI. 2006. -B.7. 16 qonunchiligida jinoiy javobgarlik 7 yosh, Yaponiyada 13 yosh, Niderlandiyada 12 yosh qilib belgilangan. 1994-yilda qabul qilingan amaldagi Jinoyat kodeksimiz Maxsus qismining 163 ta normasi voyaga yetmaganlar jinoyatchiliga bag`ishlangan 8 . Jinoyat kodeksi 17-modasi, 5-qismiga muvofiq o`n sakkiz yoshga to`lgunga qadar jinoyat sodir etgan shaxslar umumiy qoidalarga asosan va Jinoyat kodeksining oltinchi bo`limida (Voyaga yetmaganlar javobgarligining xususiyatlari 15-16 bob 81-90 moddalar) nazarda tutilgan xususiyatlar hisobga olingan xolda javobgarlikka tortilishi qayd etilgan. Shu o`rinda ta`kidlash joizki, Jinoyat Kodeksi bo`yicha javobgarlikka tortish yoshiga etgan shaxsgina jinoyatning subyekti deb hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasining jinoyat qonunida birinchi marta jinoiy javobgarlikka tortishiga asos bo`lishi uchun yoshning to`rt darajasi belgilangan. Jumladan, Jinoyat kodeksining 17-moddasi 1-qismiga ko`ra jinoyat qilgunga qadar 16 yoshga to`lgan shaxs javobgarlikka tortilishi qayd etilgan. Jinoyat kodeksi 17-moddasi 2-qismiga ko`ra «13 yoshga to`lgan shaxslar javobgarlikni og`irlashtiradigan holatlarda qasddan odam o`ldirganlik (97- modda 2-qismi) uchungina javobgarlikka tortiladi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 97-moddasining 2-qismida belgilangan subyekt yoshi eng past yosh bo`lib, Jinoyat kodeksidagi yagona norma hisoblanadi. Jinoyat kodeksi 17- moddasi 3-qismiga ko`ra jinoyat sodir etgunga qadar 14 yoshga to`lgan shaxslar quyidagi jinoyatlarni sodir etganlik uchun javobgar bo`ladilar: qasddan odam o`ldirish (97); qasddan badanga og`ir shikast yetkazish (104-m); qasddan badanga o`rtacha og`ir shikast yetkazish (105-m); kuchli ruhiy hayajonlanish holatida qasddan badanga og`ir yoki o`rtacha og`ir shikast yetkazish (106-m); nomusga tegish (118-m); jinsiy ehtiyojni zo`rlik ishlatib g`ayritabiiy usulda qondirish (119-m); odam o`g`irlash (137-m); bosqinchilik (164-m); tovlamachilik (165-m); talonchilik (166-m); o`g`rilik (169-m); mulkni qasddan 8 Rustambayev M. Jinoyat huquqi (Umumiy qism). -T.: TDYI. 2011. -B.85 17 nobud qilish yoki unga zarar etkazish (173-m, 2-3q); ozodlikdan maxrum qilish jazosini ijro etish muassasalarining ishini izdan chiqaruvchi harakatlar (220-m); ozodlikdan maxrum qilish joylaridan qochish (222-m); o`qotarqurol, o`q-dorilar, portlovchi moddalar yoki portlatish qurilmalarini qonunga xilof ravishda egallash (247-m); radioaktiv materiallarni qonunga xilof ravishda egallash (252-m); temir yo`l, dengiz, daryo, havo transporti vositasi yoki aloqa yo`llarini yaroqsiz holatga keltirish (263-m); transport vositasini olib qochish (267-m); giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni qonunga xilof ravishda egallash (271-m); og`irlashtiruvchi holatlarda bezorilik (277-m 2 va 3-q) jinoyatlari kiradi. Jinoyat kodeksi 17-moddasi 4-qismida quyidagi jinoyatlar uchun javobgarlik yoshi 18 yosh deb belgilangan: voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta`minlashdan bo`yin tovlash (122-m); ota-onani moddiy ta`minlashdan bo`yin tovlash (123-m); voyaga yetmagan shaxsni g`ayriijtimoiy xatti-harakatlarga jalb qilish (127-m); fuqarolarning murojaatlari to`g`risidagi qonun hujjatlarini buzish (144-m); saylov yoki referendum tashkil qilish, ularni o`tkazish to`g`risidagi qonun hujjatlarini buzish (146-m); ekologiya xavfsizligiga oid normalar va talablarni buzish (193-m); atrof tabiiy muhitning ifloslanganligi to`g`risidagi ma`lumotlarni qasddan yashirish yoki buzib ko`rsatish (194-m); atrof tabiiy muhitning ifloslanishi oqibatlarini bartarafqilish choralarini kurmaslik (195-m); hokimiyat yoki mansab vakolatini suiste`mol qilish (205-m); hokimiyat yoki mansab vakolati doirasidan chetga chiqish (206-m); mansabga sovuqqonlik bilanq arash (207-m); hokimiyat harakatsizligi (208); mansab soxtakorligi (209-m); pora olish (210-m); harbiy yoki muqobil xizmatdan bo`yin tovlash (225-m); ma`muriy nazorat qoidalarini buzish (226); aybsiz kishini javobgarlikka tortish (230-m); adolatsiz hukm, hal qiluv qarori, ajrim yoki qaror chiqarish (231-m); sud qarorini bajarmaslik (232-m);qonunga xilof ravishda ushlab turish yoki xibsga olish (234-m) ko`rsatuv berishga majbur qilish (235-m) hamda “harbiy xizmatni o`tash tartibiga qarshi jinoyatlar” bo`limida (279-302-m) qayd etilgan jinoyatlarni keltirish mumkin. Mamlakatimizda jinoiy javobgarlik subyekt yoshiga yetmagan, lekin jinoyat 18 sodir etishda aybdor deb topilgan voyaga yetmagan shaxslar jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Balki ichki ishlar idoralari voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarliklarni oldini olish nozirlari tomonidan tarbiyaviy (profilaktika) tadbirlar amalga oshiriladi. Shuni alohida takidlash joizki, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi keng qamrovli tushunchalardan biri hisoblanib, u salbiy ijtimoiy-huquqiy hodisadir. Jamiyat hayotida o`rin tutib kelayotgan ayrim muammolar voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining dinamikasiga ta`sir o`tkazadi. Ana shunday holatlarning oldini olish borasida mamlakatimizda birqancha chora-tadbirlar amalga oshirib kelinmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov “Oilada, maktabda, mehnat jamoasida, mahallada olib borilgan axloqiy tarbiya jamoatchilik fikrining kuchi, ommaviy axborot vositalari, diin vakillarining obro`-e`tibori hamma hammasi odamlarimizda qonun buzilishi bilan bog`liq har qanday xatti- harakatlarga nisbatan barqaror qarshilikni shakllantirishga qaratilmog`i lozim” 9 ekanligini bildirgan. Ta`kidlash joizki, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi davlat xavfsizligiga ta`sir ko`rsatuvchi omillardan biri hisoblanadi. Voyaga yetmaganlarning jinoyat ishlarini o`rganish shundan dalolat beradiki, ular asosan o`g`irlik, talonchilik, bosqinchilik, bezorilik kabi qilmishlarni sodir etadi 10 . Tadqiqotchi A.Fayzullaevning fikriga ko`ra, jinoyatchilikning ijtimoiy xavfsizlikka ta`sirini ko`rsatuvchi indikatorlar sifatida bosqinchilik ( JK 164-modda), tovlamachilik (JK 165-modda), talonchilik (JK 166-modda), o`zlashtirish yoki rastrata yo`li bilan talon-taroj qilish (JK 167-modda), firibgarlik (JK 168-modda), o`g`rilik (JK 169-modda), aldash yoki ishonchni suiste`mol qilish yo`li bilan mulkiy zarar yetkazish (JK 170- modda), mulkni qasddan nobud qilish yoki unga zarar yetkazish (JK173-modda), haridor yoki buyurtmachilarni aldash (JK 187-modda) jinoyatlarini ko`rsatish mumkin 11 . 9 Rustambayev M. Jinoyat huquqi (Umumiy qism). -T.: TDYI. 2011. -B.86 10 Rustambayev M. Jinoyat huquqi (Umumiy qism). -T.: TDYI. 2011. -B.86 11 Fayzullayev A. Jamiyatda jinoyatchilikning o`sishi ijtimoiy xavfsizlikka taxdid sifatida - T .: Oliy maktab. 2007-y. - B.46. 19 Mavjud ma`lumotlarga ko`ra, bugungi kunda respublikamizda 14 mln. 692 ming 500 nafar voyaga yetmagan mavjud bo`lib, mamlakatimizda har mingta voyaga yetmagandan bittasi jinoyat sodir etayotganligini ko`rish mumkin. Ya`ni, umumiy voyaga yetmaganlarning o`rtacha miqdori 32 foizi jinoyat subyekt yoshidagi voyaga yetmaganlarni tashkil qilib, hisobotlarda jinoyatlarda ishtirok etayotgan voyaga yetmaganlarning o`rtacha miqdori 3.5 mingtani tashkil etadi 12 . Agar voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olish ishlari kelgusida bugungi kundagidek olib borilmasa, davlat xavfsizligiga ta`sir etuvchi omillar qatorida voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining o`rni ham ko`tarilib ketishi mumkin. Yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi davlat xavfsizligiga ta`sir etuvchi omillardan biri hisoblanadi. Uning ta`sir doirasi shaxs va jamiyat xavfsizligiga taxdidi orqali yuzaga keladi. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olish mamlaka tni kelgusida iqtisodiy rivojlanishi, siyosiy barqarorligi, va xalqimizning farovon turmushi uchun zamin yaratadi. Mamlakat kelajagi tushunchalari yosh avlod bilan ajralmas darajada bog`langan, o`smirlarning nechog`li barkamol bo`lib voyaga yetishi hamda davlat manfaatlarini himoya qila olishi xavfsizlikni barqaror va uzoq vaqt bardavom bo`lishi uchun sharoit yaratadi. 12 O’zbekston Respublikasi Davlat statistika qo`mitasining hisoboti. -T.: to`plam. -B.1. |