Тошкент мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети ўзбекистон республикаси

ГЕОЛОГИЯ ВА МУХАНДИСЛИК ГЕОЛОГИЯСИ ФАКУЛЬТЕТИ Мавзу: Изоморфизм.

Тошкент
МИРЗО УЛУҒБЕК НОМИДАГИ ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ТАЪЛИМ, ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР ВАЗИРЛИГИ
Ўқитувчи: Зияева П.Н.
Izomorfizm (yun. izos-teng va morphe — shakl) — kimyoviy tarkibi va kristall strukturasi bir-biriga yaqin jinslarning oʻzgaruvchan tarkibli birikmalar (aralash kristallar) hosil qilish qobiliyati. Izomorfizm hodisasini birinchi marta 1819-yil nemis kimyogari E. Mitcherlix aniqlagan. Izomorfizm tabiiy mineral va kristallarda keng tarqalgan boʻlib, yer poʻstining turli termodinamik zonalarida uchraydi. Elementlarning oʻzaro izomorf aralashma hosil qilishi ular atom radiusining kattaligi, kristallokimyoviy xususiyatlari (koordinatsiya soni, va-lentligi, strukturasi, kristallanish sistemasi) va tabiiy termodinamik sharoitlar (temperatura, bosim, paydo boʻlgan chuqurligi va joyi)ga bogʻliq. Tekshirishlar natijasida izovalentli (bir xil valentli) va geterovalentli (har xil valentli) Izomorfizmlar borligi aniqlangan.
Izomorfizmning asosiy qoidalari (Goldshmidt) Izomorf aralashmalar erish nuqtasidan uzoqda joylashgan haroratlarda keng diapazonda hosil bo'ladi. Kichik radiusli ion, xuddi shu pozitsiyani egallagan katta radiusli ionga qaraganda, umumiy kristalli tuzilishga osonroq kiradi (qutblanish qoidasi). Hozirgi vaqtda izomorfizm bir nechta hodisalar sifatida tushuniladi: 1) kristalli shakllarning o'xshashligi; 2) izostrukturaviy (izotipik) moddalarning cheksiz (mukammal izomorfizm) yoki cheklangan (nomukammal izomorfizm) qattiq eritmalar hosil qilish qobiliyati; 3) kristall tuzilmalarda moddiy zarrachalarning (atomlar, ionlar, molekulalar) boshqa moddiy zarralar bilan almashinish qobiliyati (izomorf almashtirish); 4) moddalarning turli darajadagi tarkibiy qismlarga (qattiq eritmalar, anomal izomorfizm va boshqalar) aralash kristallar hosil qilish qobiliyati.