Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

2.2. Rang komponentli frazeologik birliklarning tilshunoslikdagi hususiyati
Tilshunoslik til haqidagi, uning ijtimoiy tabiati, vazifasi, ichki tuzilishi, tasnifi, muayyan tillarning amal qilish qonunlari, tarixiy taraqqiyoti haqidagi fan. Tilshunoslik tilni umuman insonga xos hodisa sifatida oʻrganuvchi, asosiy vazifasi dunyo tillariga xos eng umumiy va ayrim bir til belgi belgi xususiyatlarni aniqlash va yoritish boʻlgan soha hisoblanadi. Shuningdek, tilshunoslikning har bir tildagi muayyan sathlar va birliklarni oʻrganuvchi koʻplab tarmoq va boʻlimlari mavjud bo’lib, jumladan, semasiologiya til birliklari maʼnolarini oʻrganadi; fonetika va fonologiya tilning tovush qurilishini tekshiradi; leksikologiya va frazeologiya tilning lugʻaviy materialini tadqiq etadi.
Tilshunoslik fan sifatida ona tili va xorijiy tillarni oʻrganishda, terminologiyani ishlab chiqish va takomillashtirishda, lisoniy matnlarni ilmiy sharhlashda, mashina tarjimasida muhim ahamiyatga ega; mavjud va xayoliy narsalar (moddiylik va gʻoyaviylik)ning oʻzaro aloqadorligi muammolarini hal qilish, ijtimoiy ongni va ijtimoiy mavjudot boʻlmish insonning oʻzini toʻgʻri tushunish uchun nazariy xulosalar chiqarishga imkon berdi. Til va tafakkurning, lisoniy va mantiqiy birliklarning oʻzaro aloqasi muammosi tilshunoslik va falsafa tomonidan baravar, bir vaqtning oʻzida oʻrganiladi. G.S. Kolyadenko va M.P. Senkevichlarning fikriga ko‘ra,“tilvafikrlash o‘rtasidagi aloqa shuni tasdiqlaydiki,harqanday so‘z, shuningdek so‘z birikmasi, gap ma'lum bir ma'noga ega fikrni ifodalaydi”³⁹.
Biroq A.N. Radishev nutqning fikrlash bilan o‘zaro chambarchas bog‘likligini quyidagicha izohlaydi: “...ruhning tanasizligiga kuchli dalillardan biri – bu bizning nutqimiz. U bizning fikrlashimizning eng a'lo, balki yagona tashkilotchisidir”⁴⁰
Umumiy tilshunoslik asoslari, tilni "faoliyat" va "faoliyat mahsuli" sifatida tushunish, tilning tashqi va ichki shakli haqidagi taʼlimot, tillarning tipologii tasnifi va boshqa muammolar nemis olimi V. Gumboldt tomonidan ishlab chiqildi. Uning fikrlari 19-20-asrlar gʻarb tilshunoslikning bir qancha yoʻnalishlari rivojiga katta taʼsir koʻrsatdi. Gumboldt tilshunoslik mantiqiylikdan qutulishi va oʻz metodiga ega boʻlishi kerakligini, tilning tizim xususiyatiga egaligini, uning 2 jildi - tovush va maʼnosi borligini qamda ijtimoiy hodisaligini asosli bayon qildi. 19-asr oʻrtalarida A. Shleyxer tilshunoslikda biologik nazariyalarni qoʻllashga urinib koʻrdi.
Lingvistik naturalizmni tanqid qilish negizida yosh grammatikachilar (nemis olimlari A. Leskin, K. Brugman, G. Ostxof, B. Delbryuk, G. Paul va boshqalar) maktabi shakllanib, u asosiy eʼtiborni jonli tillarni oʻrganishga karatdi. Tilshunoslikning 20-asr boshlaridagi rivojlanishida Ferdinand de Sossyurnnnt asarlari, birinchi navbatda, "Umumiy tilshunoslik kursi" (1916) muhim rol oʻynadi. Sossyur tilning belgi nazariyasini yaratdi, sinxroniya va diaxroniya, ichki lingvistika, tashki lingvistika va boshqa muammolarni tadqiq qildi. F. de Sossyur gʻoyalari keyinroq paydo boʻlgan lingvistik strukturalizm maktablarida: Praga lingvistik maktabi - funksional tilshunoslik, Kopengagen lingvistik toʻgaragi (glossematika), Jeneva maktabi, Amerika deskriptiv (tavsifiy) tilshunoslikda yanada rivojlantiriladi.
Struktural oqimlar bilan bir katorda boshqacha yoʻnalishlar va qarashlar rivojlana boshladi: psixologik yoʻnalish (nemis olimlari X. Shteyntal va V. Vundt asarlari; rus olimi V. V. Potebilanya ham ushbu yoʻnalishga qoʻshiladi), neyrolingvistika va boshqa Materialistik dunyoqarashning keng yoyilishi bilan eksperimental fonetika va lingvistik geografiya xam rivojlana boshladi. Keyinchalik tilshunoslikda yangi yoʻnalish va boʻlimlar: psixolingvistika, sotsiolingvistika, etnolingvistika, semiotik lingvistika, matn lingvistikasi paydo boʻladi. Hozirgi xorijiy tilshunoslikda materialistik nazariyalar bilan bir qatorda idealistik tamoyillarga asoslangan nazariyalar ham mavjud. Oʻzbek tilshunoslik tarixi Mahmud Qoshgʻariy va Zamaxshariylarning izlanishlaridan boshlanib, uzok, tarixiy taraqqiyot yoʻlini bosib oʻtdi. 15-asrdan 20-asr 20-yillarigacha oʻzbek tilini oʻrganishning amaliy jihatlariga alohida eʼtibor berildi. Tilshunoslik rivojlanib, maʼlum yutuqlarga erishdi. Oʻzbek tilshunosligi rivojiga Fitrat, K Ramazon, Otajon Hoshim, S. Ibrohimov, Olim Usmon, 3. Maʼrufov, Faxri Kamol, A. Gʻulomov, F. Abdullayev, Sh. Shoabduragʻmonov, Gʻ. Abdurahmonov, A. Rustamov, M. Asqarova, X. Doniyorov, Sh. Shukurov, Sh. Rahmatullayev, M. Mirtojiyev, E. Begmatov kabi olimlarimiz, rus tilshunoslaridan Ye. D. Polivanov, A. K. Borovkov, K. K. Yudaxin, A. N. Kononov, A. M. Shcherbak, V. V. Reshetov va boshqa katta xissa qoʻshdilar.
Frazeologiyani "so‘z birikmalarining tuzilishi, ma'nosi va ishlatilishini o‘rganish" (Cowie 1994) deb belgilash mumkin. Til leksikasi va grammatikasining ajralmas yekanligi haqidagi qarashni qamrab oladi". Frazeologiyadagi asosiy tahlil birliklari ko‘pincha iboralar yoki frazeologik birliklar deb yuritiladi. Frazeologik birliklar (Prof. Kunin A.V. bo‘yicha) qisman yoki to‘liq ko‘chirilgan ma'nolarga ega bo‘lgan barqaror so‘z guruhlari, masalan "to kick the bucket", “Greek gift”, “drink till all's blue”, “drunk as a fiddler (drunk as a lord, as a boiled owl)”, “as mad as a hatter (as a March hare)”.
Rosemarie Galgserning fikriga ko‘ra esa frazeologik birlik leksikallashgan, reprezentativ bileksemik yoki polileksemik so‘zlardir. Frazeologik birlik ma'nosini uning tarkibiy qismlaridan biri (undalganda) orqali topishimiz mumkin. Kognitiv tilshunoslik an'anasida idiomalar konseptual motivasiyaga yega (Lakoff, 1987), boshqa tomondan, bir qancha frazeologik birliklar borki, ularning ma'nosi uning tarkibiy qismlaridan birining ma'nosini bilish orqali topilmaydi (undalma bo‘lganda). Uning ma'nosini kompozitsion tahlil usuli yordamida kuzatish kerak. Bu usul semantik sohada semantik ma'noni kashf etishga yordam beradi. Ingliz tilida, shuningdek, o’zbek tilida biz ularning tarkibiy qismlaridan biriga ega bo‘lgan ko‘plab frazeologik birliklarga egamiz. Ranglarni o‘rganish yaqinda ingliz tilini o‘rganishning eng zamonaviy yo’nalishlari sirasiga kirdi.
Tillar va tilshunoslikdan tashqari, ular muloqot jarayonida o‘ynaydigan markaziy rol, bugungi kunda tilshunoslar va tadqiqotchilar orasida so’zlovchi va tinglovchi ba'zi asosiy bilimlarni baham ko‘rmasa va kamida umumiy referensial asosga ega bo‘lmasa, aloqa imkonsiz ko‘rinadi (Austin1955). Til va madaniyat shu tariqa ikkita o‘xshash o‘zaro bog‘liq tizim (Nida1999: 2-7) sifatida ko‘riladi, demak ular bir-biriga ta'sir ko‘rsatadi. Madaniyat muloqot jarayonida juda muhim elementni ifodalaydi. Shu munosabat bilan, Luque & Manjyn (1998)larning fikriga ko‘ra, frazeologiya tildagi butun jamiyatning madaniy asoslarini eng yaxshi talqin qiladigan va aks ettiradigan intizom bo‘lib ko‘rinadi, shuning uchun ham u madaniy ma'noga ega bo‘lgan so‘zlarni o‘z ichiga olgan barqaror iboralar haqida tushuntirish berishga harakat qilishi mumkin. Frazeologik birliklar til poydevorida muhim rol o‘ynaydi.
Idioma darajasi shaffof yoki shaffof bo‘lmagan frazeologik birliklarga qadar bo‘lgan frazeologik birliklarni ajratadigan asosiy xususiyatdir. Odamlar bir-birlari bilan til orqali muloqot qiladi. Madaniy kontekstda ildiz otmagan bo‘lsa, til mavjud bo‘lmaydi. Tilning tashkil etilishi dunyoni idrok etish usulini belgilaydi. Jonson (1981) "madaniy meros o‘quvchini yaratishi mumkin so‘zlar bilan bog‘liq madaniy tasvirlar yoki konteksning qisman sintaktik ma'nosi tufayli noto‘g‘ri tushunishi mumkin. Ayniqsa, tarjima qilishda ko‘plab muammolar va qiyinchiliklar mavjud. Yowelly va Lataiwish (2000:107) tomonidan keltirilgan ma'lumotlarga ko‘ra, asl til va maqsadli til o‘rtasidagi madaniy bo‘shliq qanchalik katta bo‘lsa, qiyinchiliklar shunchalik jiddiy bo‘ladi. O’zbek yoki aksincha ingliz tarjimasi bu mamlakatlar ega bo‘lgan madaniyatlar va turli o‘tmish va fondagi farqlarni tushunishga yordam beradi. Masalan Ingliz tilidagi quyidagi idioma ‘kill the goose that lays the golden eggs’ ESOPs’ masalidan olingan bo’lib, o’zbek tiliga “oltin tuxum qo‘yadigan g‘ozni o‘ldirish” qabilida tarjima qilinadi.
Til bilish uchun shu til tilda so’zlashuvchi xalqning madaniyati, urf-odatlari, urf-odatlarini bilish muhim ahamiyatga ega. Ba'zi olimlar madaniyat orqali nafaqat tilni, balki millatning boshqa jihatlarini ham o’rganish mumkin. Biri madaniy ' seme '(yoki semantik komponent) bo‘lib, madaniy element so‘z yoki so‘z birikmasining umumiy ma'nosining bir qismini tashkil etadi. Ikkinchi yo’l-madaniy tushunchalar. Madaniy konsepsiya tushunchalar va kichik tushunchalarni talqin qilishdan kelib chiqishi mumkin. Madaniyat va frazeologiya o‘rtasida yaqin bog‘liqlik mavjud. Bu eng yaxshi hikmatlar va to‘liq idiomatik iboralar bilan aniqlanadi, chunki ular ma'lum bir madaniyatga xos bo‘lgan tasvirlar, an'analar yoki odatlarga tayanishga moyil.
Frazeologik birliklar yoki idiomalar, G‘arb olimlarining ko‘pchiligi tomonidan tahlil qilinganidek, tilning so‘z boyligining eng chiroyli, rang-barang va ifodali qismi sifatida ta'riflanishi mumkin bo‘lgan narsalarni ifodalaydi. Turli qog‘ozlarni o‘qiyotib, albatta, quyidagi jumla bilan taqqoslash mumkin: "sinonimlar majoziy ma'noda so‘z qirralari va ranglar deb atalishi mumkin bo‘lsa, keyin frazeologiya yorqin va xalq urf-odatlari kulgili to’qimalar to‘plangan rasm galereyasi kabi bir xil bo‘ladi, xalq qo‘shiqlari, ertaklari, an'analariyu uning o‘tgan tarixini xotirlaydi. Frazeologik birliklar (idioma deb ham ataladi), qat'iy leksik tarkib va grammatik tuzilishga ega bo‘lgan so‘z guruhidir; uning berilgan tilning ona tiliga tanish bo‘lgan ma'nosi obrazli bo‘lib, frazeologik birlikning tarkibiy qismlari ma'nolaridan kelib chiqib aniqlab bo‘lmaydi. Frazeologik birliklarning ma'nolari berilgan tilning tarixiy taraqqiyoti bilan bog’liq. Frazeologik birliklarning bir necha turlari mavjud. Frazeologik konkresiyalarda so‘zma-so‘z va majoziy ma'nolar umuman ularning ma’nolariga aloqador bo’lmaydi, ushbu misoldagi kabi:
“he turned as red as a red pepper”; majoziy ma’nosi “uyalmoq”;
“he turned green around the gills ”; adabiy shakli, “he became as yellow as the wax.
Bunday holda biz frazeologik birliklarni frazeologik birliklar orqali tarjima qilishimiz mumkin. Frazeologik birliklarning turiga ko'ra boshqa tasniflari ham mavjud. Ularga o'zgaruvchan strukturaviy elementlarni tanlashdagi cheklashlar, so'z komponentlarining qat'iy yoki o'zgaruvchan tarkibiga asoslanganlar va frazeologik birlikning tuzilishi va tarkibiy qismlarining qay darajada mustahkamlanganligi asosidagi tasniflar kiradi. Ma'no va tuzilish jihatidan farq qiluvchi frazeologik birliklarning jami tilning lug’at zaxirasini tashkil etadi. Tahlil, lingvistik tavsiflar yoki to'g'ri tadqiqotlar bugungi kunda tilshunoslik sohalari orqali amalga oshiriladi. Tavsifiy va taqqoslash darajasiga tegishli bo'lgan qog'ozimizda u to'g'ridan – to'g'ri va zarur bo'lib qoladi, chunki kontseptual maydon – leksik maydon-semantik maydon o'rtasidagi aloqa har qanday joydan ko'ra ko'proq til ma'nosida ko'rsatiladi.
Leksik va konseptual sohalar nazariyasi XX asrning 20-30 yillarida paydo bo'ldi. Bu nazariyaning asosiy prinsipi shundan iboratki, so'zning ma'nosi faqat bir jinsdagi ob'ektlarni bildiruvchi barcha ma'noli so'zlar doirasidagina aniqlanishi mumkin. Qog'ozimizda rang bildiruvchi frazeologik birliklarning leksik,konseptual sohalariga e'tibor qaratilgan. Bu nazariyaga ko'ra, qizilning ma'nosi rang bildiruvchi barcha so'zlar doirasida aniqlanishi mumkin edi: yashil, sariq, oq, qora, to'q sariq va hokazo…
Rang bildiruvchi frazeologik birliklarda leksik maydon chegaralarini belgilash sodda, chunki ular o'rtasidagi aloqa aniq. Shunday qilib, rang spektrini tashkil etuvchi barcha tushunchalar kontseptual maydon, kontseptual maydon hosil qiladi qizil, yashil, sariq, qora, ko'k kabi ranglardan... Biroq, kontseptual maydon bitta leksemani qamrab olishi mumkin, shuning uchun qizil ism bu rang nuanslarining barcha tushunchalarini qamrab oladi: qizil, krem va boshqalar...
Shunday qilib, albanlar uchun qizil rang bayroqni va ozodlik uchun o'lgan shahidlarning qonini ifodalaydi. Lug'atda izohni ko'rganingizda ham misollarda berilgan illyustratsiya: qizil bayroq. Ma'lumki, frazeologiya asosan xalq va tarixning yaratilishi sifatida qaraladi va shuning uchun u xalqning psixologiyasi va mentalitetini, shuningdek, uning tarixi va madaniyatini ko'rsatadi. Frazeologik birliklar, erkin birikmalarning obrazli transformatsiyasi sifatida ifoda vositasida boyish va kengish olib keladi, balki ifodaviy ma'nolardagi buyuk qadriyatlar, ishlatilgan so'zlarning nozik va nozik ma'nolarini, xalqlarning narsalar va odamlar haqidagi hukmini keltiradi. Rang bildiruvchi frazeologik birliklarda odamlar g'oyalari, hayoti, urf-odatlari, marosimlari, axloqi, xulq-atvori, madaniyati, tarixi va boshqalar haqida ma'lumotlar borligini ko'ramiz. Ular odamlarning muhim xususiyatlari haqida ma'lumot berishlari mumkin: guruhlar, shuningdek, ayrim millatlarning.
Ranglarni biz dunyoning hamma joyida uchratishimiz mumkin. Ko'zlarimiz orqali biz rangning barcha turlarini ajrata olamiz. Ular hayotimizda muhim rol o'ynaydi. Hamma joyda biz rang ko'rish qarash va juda tez-tez, biz bir-biriga so'rang 'qaysi sizning sevimli rang va hokazo... Ranglar faqat jismoniy narsalarni nomlamaydi; biz ularga turli madaniyatlarda farq qiladigan ma'no va ma'lum bir ma'no beramiz. So'z chiroyli, chunki u rang-barang va shuning uchun biz "to'liq hayot" deymizcolors " Anders Steinval ingliz tilida ranglar va hissiyotlar bo'yicha qiziqarli tadqiqotlar olib bordi. Ingliz corpus banki yordamida u kashf 50 rang iboralar va 153 tuyg'u ifoda iboralar. U "qaysi rang kategoriyalari hissiy nuqtai nazardan va aksincha aniq va Ravshan" (348) ni o'rgangan. Stteinval ko'ra " ingliz tilida odamlar ular ranglar va his-tuyg'ular bilan bog'liq bo'lgan afzal tizimiga ega" (350).
Qora bilan iboralar qayg'u bilan bog'liq, Steinval bu rang Evropa madaniyati, Amerika madaniyati o'lim va motam rangi ekanligini tushuntiradi va men alban madaniyatida ham xuddi shunday deb aytishim mumkin. Bunga misol bo'lardi qora so'z mavjud bo'lgan bir xil ifoda ingliz va o’zbek tillarida bir xil ma'noga ega. Oxford Learner’s Dictionary inglizcha idiomalar lug'atiga ko'ra quyidagi ma’noni anglatadi: a black day (for sb) - “a day when sth sad, unpleasant, disastrous happens to someone. Apart from this, the black color refers to break the law and illegibility e.g. black market, black economy, and blackmail. Illegible things bring these phraseological units like: blackball, a blackleg, and the black sheep of the family. Bu rang kabi inson his-tuyg'ularini nazarda tutilgan: qora hazil bo'lishi/kayfiyat, qora rangli narsalarni bo'yoq. Frazeologik birlik - Give sb a black look g'azabga murojaat qilish uchun ishlatiladi. Qora rang ijobiy ma'no ifodalash uchun ishlatilmagan ko'rinadi. Biroq, neytral va hech qanday taklif qilmaydigan salbiy ma'no kabi ba'zi iboralar mavjud: put something in black and white, black tie, he is not as black as he is painted (qora va oq, qora galstukga biror narsa qo'ying, u bo'yalgan kabi qora emas).
Oq rang yomon narsani yaxshi narsaga aylantirish qobiliyatiga ega bo'lgan qora rangning teskarisi hisoblanadi. Yolg'on, jodugar, sehrgarlar, bularning barchasi salbiy uyushmaga ega, ammo oq so'zga ulangan, ular ko'rsatilgan misollardagi kabi zararsiz bo'lgan: white lie, a white witch, white magic. Oq rangli ba'zi iboralar mavjud, ularning ma'nosi salbiy, ammo ular soni bir nechtani tashkil etadi, masalan, show the white feathers, white livered. Oq rang ham qo'rquv, g'azabni ifodalaydi va bu kishi yuzining rangi bilan rag'batlantiriladi. Oq rangni o'z ichiga olgan ba'zi ingliz tilidagi so'zlar qimmatli ma’no kasb etsada, lekin foydasiz: a white Christmas – a Christmas when it snows, or white nights.
O’zbek tilida bir xil ma'nolarga murojaat qilish uchun rangni o'z ichiga olgan kasal bo’lganlik ifodasi mavjud: as white as a sheet.
Odatda, yashil kabi eng mashhur bezatish rangi bu tabiat ramzi. Bu ko'z uchun eng oson rang va uning faoliyatini yaxshilashi mumkin. Bu tinchlantiruvchi, tetiklantiruvchi rang. Televizorda “green rooms” tinchlantiruvchi ifoda paydo bo’lishini odamlar kutib o'tirishadi. Kasalxonalar ko'pincha yashil rangdan foydalanadi, chunki u bemorlarni tinchlantiradi. "Green" so'zi eski inglizcha growan, yani "o’smoq" fe'l bilan chambarchas bog'liq. O'simliklar yoki okeanni tasvirlash uchun ishlatiladi, shuningdek o’zbek tilida qo’li gul iborasini ifodalovchi yoki unga ekvivalent bo’ladigan ibora he/she has green fingers – malakali bog'bon sifatida tarjima qilinadi.
Yashil (hissiyot): ba'zan hasadgo'y kimsani ham tasvirlab berishi mumkin - green with envy, yoki rashk ma’nosini ifodalovchi Shekspirning Atello tragediyasida qo’llanilgan the green-eyed monster yoki sick-green about the gills iboralari shular jumlasidandir.
Qizil rang issiqlik, energiya va qon bilan bog'liq hissiyotlar, shu jumladan g'azab – a red rag to a bull, see red, uyalish – as red as a beetroot, a red face, ehtiros va sevgi kabi ma’nolarni anglatadi. Olov ham qizil rang bilan bog’liq holda ishlatiladi – paint the town red, a red letter day.
Yana bir frazeologik ifoda tarkibida kelishi mumkin bo’lgan konsept kulrang bilan ph birliklari, va yana materiyadan tortib ma'yus bo'lgan vaziyatlarni taklif, qorong'ulik, axloqsiz miya neyronlar rangi ma’nolarini anglatishda ishlatiladi. Grey maydoni-bu qoidalar aniq bo'lmagan va to'g'ri yoki yo'qligini aytish qiyin yoki mumkin bo'lmagan vaziyatni anglatadi. Masalan: grey eminence –ko'rinmaydigan, ammo qarorlarda kuch va ta'sirlarga ega bo'lgan raqamni tasvirlash uchun ishlatiladi.