Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

III BOB. RANG KOMPONENTLI FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING TARJIMA QILISH MUAMMOLARI
3.1. Rang komponentli frazeologik birliklarning badiiy asarda ekvivalentligi
Til – muayyan millatning atrofdagi borliqni qanday his etayotganligini ifodalovchi, ushbu olamning o‘ziga xos tomonlarini tegishli mamlakatning geografik jihatdan joylashuvi, tarixi, dini va an'analariga bog‘liq holda millat nuqtai nazariga asoslanib aks ettiruvchi vositadir. Til vositasida insonlarning har qanday uyushmasi o‘z niyati, xohish va istagini izhor qiladi.
Xalqaro munosabatlar amaliyotida dunyo tillarining oltitasi yetakchilik qilishi e'tirof etilgan. Ulardan biri shubhasiz ingliz tili bo‘lib, u o‘rt yuz million kishi uchun ona tili hisoblanadi. Bundan tashqari, uch yuz millionga yaqin kishi ushbu tildan millatlararo munosabatlar vositasi sifatida foydalanadi. Jahonning yana bir yarim milliard aholisi o‘z ishi va hayotida ingliz tilini ikkinchi yoki uchinchi til sifatida qo‘llaydi.
Tilni professional darajada o‘zlashtirib, tarjimon bo‘lib ishlash deyarli keng yoritilmaydigan, o‘ziga xos va yetarlicha nozik masaladir. Tarjimonlik kasbi – dunyoda juda keng tarqalgan eng ijodiy kasblardan biridir. Ommaviy axborot vositalarida tarjimonlar haqida juda kam yoziladi (gapiriladi). Shuning uchun ham, odatda, ushbu kasb to‘g‘risida hammada har xil, aksariyat hollarda yanglish tasavvurlar shakllanadi.
Tarjima qiyofasi turli-tuman bo‘lib, unda reklama1 matnidan shifokorlar qo‘llaydigan atamalarga, olim kishining falsafiy mulohazalaridan chim ustida o‘ynaladigan xokkeyning xalqaro matchiga oid e'tiroz muhokamasiga va shu kabi cheksiz mavzularning biridan ikkinchisiga o‘tishga to‘g‘ri keladi. Bu esa professional tarjimondan nafaqat tilga, balki og‘zaki nutqqa oid bilimlarga ham ega bo‘lishni talab qiladi. Ehtimol bu kasb aytaylik geolog yoki sinovchi-uchuvchi kasbidek romantik kasb emasdir biroq, qiziqarligi jihatidan muhandis yoki me'mor kasbidan qolishmaydi.
Tarjima – juda murakkab ishdir. Sun'iy intellekt texnologiyalariga asoslangan avtomatik tarjima tizimlari paydo bo‘lib borishiga qaramay tarjima har doim ijodiy ish bo‘lib kelgan va shundayligicha qoladi. Agar kishi tarjima haqidagi zaruriy ma'lumotlarning loaqal minimumidan boxabar bo‘lsa, tarjima oldida turgan vazifa yechimini yengillatishi mumkin, zero ushbu minimum tarjimonga vazifani to‘liq anglab yetish, tarjima qila olishiga doir real qobiliyatini to‘g‘ri belgilash imkoniyatini beradi. Buning uchun professional tarjimonlarda shakllangan ko‘nikma va usullarni o‘zlashtirish, shuningdek, tarjima byurolari xizmatlaridan unumli foydalanish darkor. Materialni bayon etish uslubi, yo‘sini, shakli va tarzi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mohir tarjimonlarning mehnati tufayli jahonning buyuk shoir va yozuvchilari tomonidan yaratilgan asarlardan ajdodlarimiz huzur qilib kelganlar, hozir esa o‘zimiz ham farzandlarimiz bilan birgalikda bahramand bo‘lib kelmoqdamiz. Muayyan ixtisoslikka doir ma'lumotga va yillar davomida to‘planadigan tajribaga ega bo‘lmay turib, tilga oid ma'lumoti bo‘lmagan kishi, chet tilini yaxshi bilsa ham hech qachon yaxshi tarjimon bo‘la olmaydi. U yoki bu darajada aqlli va dono kishilarning ma'lum bir matnni «Hech bir qiyin joyi yo‘q», - deb bilib, tarjima qilishga urinishganlariga, biroq asliyatning birinchi sahifasini ochishlari bilan faqat professional tarjimon hal eta oladigan muammolar bilan to‘qnash kelganlariga, o‘z malakalari yetishmasliklariga iqror bo‘lib, tarjimani chetga surib qo‘yishganlariga hammamiz ham guvoh bo‘lganmiz desam lof qilmagan bo‘laman.
Tilning leksik birliklariga nisbatan birmuncha murakkab tarkibli lisoniy vositalari bo‘lmiy frazeologik birliklarni tarjimada adekvat talqin etish tarjima amaliyotining o‘ta murakkab va, shu bilan birga juda mas'uliyatli masalalaridan hisoblanadi. Chunki frazeologik birliklar nutqning badiiy-tasviriy vositalari sifatida fikrning oddiy, betaraf bayonidan ko‘ra ko‘proq turli-tuman uslubiy vazifalarni ifoda etishda ishtirok etadilarki, ularning ushbu vazifalarini hisobga olgan holda, ularni tarjimada bejirim talqin etishga intilish badiiy asarning obrazli hamda hissiy-tasviriy qiymatini qayta yaratish yo‘lida jonbozlik bilan chambarchas bog‘liqdir.
Frazeologik birliklarni tarjima qilishning o‘ta murakkab amaliy jarayon ekanligi asosan mazkur birliklar tabiatiga – ularning leksik, semantik va qurilish jihatlaridan murakkabligiga vobastadir. Boz ustiga, talay frazeologizmlar milliy xususiyatga egadirlarki, bu hol ham tarjimonlar oldiga qator amaliy qiyinchiliklarni ko‘ndalang qilib qo‘yadi.
Asl nusxa va tarjima tillari frazeologizmlarining tabiatini qiyosiy o‘rgangan holda, ular orasidagi mazmuniy-uslubiy muvofiqlik holatlarini aniqlash va tarjima jarayonida ularning birini ikkinchisi vositasida talqin etish yo‘l va imkoniyatlarini belgilash to‘laqonli tarjima yaratish uchun zamin hozirlaydi. Tarjima tilida tanlangan muayyan frazeologik birlikning asl nusxa tarkibida uchragan frazeologizmga ma'no va uslubiy vazifa jihatlaridan mos kelishi yoki kelmasligini ilmiy-matniy tahlil asosidagina muayyan qilish mumkin.
Tarjimonlik kasbi azaldan eng nufuzli va zaruriy kasblardan biri sifatida e'tirof etib kelingan. Birinchi tarjimonlar qadimgi Misrda paydo bo‘lganlar va o‘sha uzoq zamonlardan e'tiboran obro‘li odamlar qatoriga kiritilganlar. Sharq mamlakatlari bilan chambarchas aloqa bog‘lagan qadimgi Gresiyada esa chet tilini bilgan kishilar alohida mavqega ega bo‘lganlar. Agar ular bo‘lmaganlarida jahon xalqlarining madaniy boyligi sanaladigan Bibliyaning ko‘p kitoblari ehtimol bo‘lmagan bo‘lar edi. Ma'lumki, Tavrotning aksariyat qismi faqat grek tarjimasida saqlanib qolgan. Qadimiy Rusda (Rossiyada) tilmoch-rohiblar juda o‘qimishli kishilar sifatida tan olinganlar, Napoleon Bonapart esa «Ikkita tilni bilgan askar ikki nafar jangchi o‘rnini bosadi», - deb ta'kidlab o‘tgan.
Bugungi kunda xalqaro aloqalar shu qadar jadal kechib bormoqdaki, tarjima qilinishi kerak bo‘lgan hujjatlar soni (asliyat hajmi) kun sayin ko‘payib bormoqda. So‘nggi yillarda og‘zaki tarjimaning ham, yozma tarjimaning ham hajmi sezilarli ravishda ortib ketdi. Tarjimonlar safiga qo‘shilganlar soni ko‘paydi. Chet tili va ilshunoslikka oid ma'lumotga ega bo‘lishni istaganlar sonining ortib borishi esa – tarjimonlik kasbiga talab hamon dolzarbligicha qolayotganligidan dalolat beradi.
Tarjimonlik kasbining ayrim afzalliklarini ko‘rib chiqamiz. Og‘zaki tarjimon ishiga e'tibor qarataylik. Tarjima jarayonida u nafaqat shunchaki tarjima qilib boradi, balki kishilar o‘rtasida hamfikrlik va sheriklik muhitini qaror toptiradi. Tarjimon nafaqat har xil tillarda gapiradigan odamlar o‘rtasida vositachi bo‘lib xizmat qiladi, balki misol uchun, tijorat yoki siyosat ishlarini yuritish usullariga oid tasavvurlari bir-birinikidan keskin farq qiluvchi turli madaniyat vakillari o‘rtasida umumiy nuqtai nazar shakllanishiga erishish uchun yordam ham beradi.
Bugungi kunda «Chet tilini bilish, kerakli toshning og‘iri bo‘lmagani kabi xalal qilmaydi», - degan fikr-mulohazalar adolatli ekanligiga shubha yo‘q. Chet tilini loaqal lug‘at orqali o‘qiydiganlar uchun bo‘sh ish o‘rinlari 70%ni tashkil etmoqda. Shunday ekan, hayotda= ozmi-ko‘pmi binoyidek govorit', spik yoki shprex qiladiganlarning ishga joylashishlari kafolatlangan. Tarjimonlar to‘g‘risida esa gapirmasa ham bo‘ladi, axir tilshunos-tarjimon diplomiga ega bo‘lgan mutaxassis kam deganda ikkita (!) tilni mukammal o‘zlashtirgan hisoblanadi-ku.
Tarjima ekvivalentligi manba va maqsadli matnlarning bir xilligini anglatmaydi. U ma'lum darajada o'lchanadigan manba va maqsadli matnlar o'rtasidagi o'xshashlik darajasidir.
Semiotik burchakdan ko'rilgan manba va maqsadli matnlar bir xil pragmatik, semantik va strukturaviy bo'lishi mumkin.
Har bir matn manba matn pragmatikasiga teng bo'lishi kerak, ya'ni ikkala matn ham bir xil va bir xil kommunikativ funktsiyaga ega bo'lishi kerak. Maqsad – manba matn retseptorlari ustiga bir xil ta'sir bo'lishi kerak.
Semantik identifikatsiya birliklarning o'xshash leksik ma'nosi va elementlarning o'xshash matematik ma'nosi yordamida bir xil vaziyatni tasvirlashni amalga oshiradi.
Strukturaviy o'xshashlik manba matni va maqsadli matn o'rtasidagi eng yaqin rasmiy yozishmalarni nazarda tutadi. V. Komissarovning fikriga ko'ra ekvivalentlikning beshta darajasini ajratish mumkin: pragmatik, situatsion, leksik (semantik), grammatik, struktur sathlar.
Birinchi navbatda, tarjima manba matni bilan bir xil kommunikativ funktsiyani saqlab qolishi kerak. Nutq funktsiyalarining tavsifi va sanab o'tilishi R. Yakobson tomonidan keltirilgan:

• 
  informatsion funksiya, ya'ni ma'lumot yetkazish: I am green with envy because of the success of my competitor. - Raqobatchimning muvaffaqiyati tufayli hasad bilan yashayapman.
  
• 
  emotiv funksiya, ya'ni so'zlovchining his-tuyg'ularini ifodalash: What on earth do I need such a friend for? – Yer yuzida nima uchun bunday do'st kerak?
  
• 
  konativ funksiya, ya'ni o'z irodasini ifodalash: Could you do me a favor, please? – Menga yaxshilik qila olasizmi, iltimos?
  
• 
  phatik funktsiyasi, ya'ni kommunikativ aloqa qilish: How do you do! – Qandaysiz!
  
• 
  metalingual vazifasi, ya'ni, tasviriy til xususiyatlari: Don’t trouble trouble until trouble troubles you. – Og’rimagan boshni og’ritib nima qilasiz.
  
• 
  poetik funksiya, ya'ni estetik ta'sir: