Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

3.3. Rang komponentli frazeologik birliklarning tarjima muammolari va unga oid tavsiyalar
Bu dunyodagi mavjud ranglar ifodasi zamonaviy inson uchun katta ahamiyatga ega. Rang yordamida odamlar o'z fikrlarini bildiradilar, kiyim-kechak, aksessuarlar, kundalik narsalar yoki har kuni uyda mavjud bo’lgan narsalarni ko'rish orqali nomlaymiz. Ko'pincha, rang to'g'ridan-to'g'ri aboaktivlikka bog'liq, ruhiy holat, jismoniy farovonlik, ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish va odamlarning his-tuyg'ulari. Bundan tashqari, rang, masalan, bayroqda va ma'lum bir mamlakatning ramziyligida katta ahamiyatga ega.
Rang sohasidagi tadqiqotlar ko'plab odamlar tomonidan amalga oshiriladi o'z ishlarida rang terapiyasini faol ishlatadigan psixologlar sifatida. Bu odamlar hayotida rang fenomenining ahamiyatini tushuntirishi mumkin. Biroq, mutaxassislar ko'pincha bu yoki boshqa jihatlarni o'rganishadi, insonning tarixiy va madaniy va chuqur tajribasi. Va istisno emas bu dunyoning rangli rasmidir. Shuning uchun tilshunoslarning rangi bu eng mashhur leksik guruhlardan biridir. Etimologlar, tilshunoslar va tipologlar o'nlab tillarni o'rganishdi: rang berish tizimida bir qator universal xususiyatlar mavjud. Bundan tashqari, ma'lum bir rang va rangga nisbatan turli xil munosabatlar tilda mavjud bo'lgan so'zlar, iboralar va majoziy ifodalarda aks ettirilgan. Zero, ular intellektual, hissiy, ijtimoiy-tarixiy axborotni o'ziga xos milliy xususiyatga ega.
Frazeologik birlik yoki frazeologizm tilning bo'linmas leksik birligi, barqaror semantik tarzda bog'langan kombinatsiya uning ma'nosidagi tasvir bilan ajralgan, ifodali, uslubiy va hissiy rang, to'liq yoki qisman qayta ko'rib chiqilgan holistik so'zlar birlashmasidir. Frazeologik birliklar mavjud baholash funktsiyasi, ya'ni so’zlovchining bir yoki bir-biriga munosabatini bildirishda foydalanadigan boshqa mavzu yoki hodisa, nutq jonli va ifodali va ular tomoshabinlarga ta'sir qilishning kuchli vositasidir.
Frazeologik tasniflarning turli mezonlarga asoslangan ko'p sonli tasnifi mavjud. Ularning eng mashhurlari V. V. Vinogradovga tegishli. Uning diqqat markazida frazeologik birliklarning tuzilishi va turli darajadagi qaramlikni ko'rsatadigan elementlar va semantik leksemalar tizimidir. Ushbu tasnifga ko'ra, frazeologik birliklar frazeologik birikmalar, frazeologik birlik va frazeologik kombinatsiyalarga bo'linadi.
Frazeologik birikmalar uslubiy va hissiy jihatdan bo’yoqdor, ko'pincha milliy o'ziga xos, shuningdek bo'linmas va eng katta muhim qismlardan iborat. Ularning tarkibiga kiritilgan so'zlar semantikasini yo'qotdi, shuning uchun, frazeologik termoyadroviy ma'nolarni olib tashlash mumkin emas. Shu sababli, ularning tarkibiy qismlarining qiymatlari, ularning ma'nolari asoslanmagan. Ba'zan frazeologik birlik yordamida bildirilgan fikr qaysi ma'noni anglatishini taxmin qilish qiyin. Agar tarjimon tarjima tilida frazeologik termoyadroviy ekvivalentini yoki analogini topa olmasa, uning ma'nosini tavsiflovchi tarjima yordamida yetkazishi mumkin.
Frazeologik kombinatsiyalar barqarordir ma'nolari ularning tarkibiy qismlarining qiymatlaridan tashkil topgan so'zlarning kombinatsiyasi, lekin so'zlardan biri har doim majoziy ma'noda ishlatiladi. Ular milliy o'ziga xoslikka ega emaslar va ularning ichki shakli shaffofligi va ko'pincha ularning ahamiyatini tushunish uchun tasvir etishmasligi oson. Frazeologik kombinatsiyalar ko'pincha so'zlar bilan to'g'ridan-to'g'ri ma'noda kerakli uslubiy rang bilan tarjima qilinadi.⁵⁸
Tarjima qilinishi kerak bo‘lgan jumla zamiridagi semantik hamda his-tuyg‘u va ta'sirchan axborotni idrok etgach, tarjimon, mazmun hajmini to‘la saqlab qolishga intilganicha, ushbu axborotni tarjima tilining moddiy birliklari vositasida qaytadan yaratadi. U asliyatning har bir so‘zi yoki so‘z birliklariga mos keladigan so‘z yoxud so‘z birligini qidirmaydi (ayrimlar shunday qilish kerak deb o‘ylaydilar), aksincha matn ma'nosini qaytadan va endi tarjima tilida ifodalaydi. Asar matnini qaytadan ifodalab chiqish jarayoni yakuniga yetgach, tarjimani identifikasiyalash, ya'ni tarjima matniga ishlov berishga (uni sayqallashtirishga) o‘tiladi. Tarjima jarayoni pirovardida ma'nosi hamda funksional-uslubiy va g‘oyaviy-badiiy mazmuni jihatidan asliyatga aynan o‘xshash (adekvat) badiiy asar yaratiladi. Bunda, tarjima qilingan har bir jumla va abzas asliyatdagi tegishli matn bilan sinchiklab taqqoslanadi, solishtirib chiqiladi. Bu esa, o‘z navbatida, axborotning yo‘qotilgan qismini topishga omil bo‘ladi. Ayni shu davrda kerakli so‘z qidirish, sintaktik manzaraga aniqlik kiritish, funksional-uslubiy va janrga oid muvofiqlik, voqealarni to‘g‘ri tasvirlash, so‘z o‘yini, o‘zbek adabiyotida o‘ziga xos hodisaga aylanishi kutilayotgan tarjimaga yakuniy sayqal berish bilan bog‘liq «ijod azoblari» boshlanadi. Davomiyligi asliyat matnining hajmi, til va adabiyotga oid qiyinchiliklar, shuningdek, tarjimon mahorati va tajribasiga bog‘liq bo‘lgan ushbu davrda qo‘lyozma ustida olib borilgan ishlar nihoyasiga yetadi. Qayta o‘qib chiqilganida esa unga deyarli sezilmas tuzatishlar kiritiladi. Har bir professional tarjimonda o‘ziga xos uslub va ko‘nikmalar shakllangan bo‘ladi, albatta. Biroq u, yuqorida zikr etilgan bosqichlarni chetlab o‘tolmaydi, negaki ularda, inson tafakkurining bir turi sifatida e'tirof etiladigan tarjima jarayoni ob'ektiv aks ettirilgan.
Tarjimon asarga zarar yetkazishi (jarohatlashi) yoki unga “yordam” berishi mumkin. tarjimonning nazarda tutilayotgan adresantdan qaramligi uning tomonidan belgilangan ko‘nikma, o‘quvchining estetik qonunlari, qabul qilingan formalar, ijtimoiy ongning stilistik shartlarini inobatga ilinishida namoyon bo‘ladi. agar tarjimon o‘quvchilar didi shakllantirgan to‘siq (bar'er)ni bartaraf qilmoqchi bo‘lsa, u ba'zi to‘siqlarga duch kelishi aniq. Tarjimonning qarorlari zamonaviy adabiy ong, o‘quvchiningtajribasi va adabiy davrning estetik qarashlari bilan (kengroq – adabiy norma bilan) bog‘liq. Shunga ko‘ra, tarjimon qandaydir mavjud adabiy normalarga asoslanib ishlab chiqilgan matrisa, sxema, klishelar ko‘rinishidagi ifoda vositalarining belgilangan zaxirasini yaratadi. Shunday qilib asta – sekinlik bilan uning poetikasi shakllanadi.
Tarjimon o‘quvchi ommaning did normalarini rag‘batlantirishi mumkin, shartlilik qoidalarini buzish orqali o‘quvchi didining o‘sishiga olib kelishi mumkin. “Tarjimon o‘quvchining otporiga duch keladi, yoki uni dezorientirlaydi, - qayd qiladi I. Leviy, - agarda an'anaviy qarordan og‘ishadigan bo‘lsa. Ammo agar yangi qaror haqiqatda yaxshiroq bo‘lsa, u, tabiiyki, o‘zini oqlaydi.” Tarjimon o‘z o‘quvchisini yangicha yondashuvning zarurligiga ishontirishi mumkin, uning asliyatdagi asar muallifiga nisbatan imkoniyatlari kam bo‘lsa ham.⁵⁹
Frazeologizmlar (maqol, matal va idiomalar)ning ma’nosi kontekst ichida ochiladi. Binobarin, muayyan iboraning ma’nosini ochish uchun uni kontekst ichida olib qarash lozim. To’g’ri, ikki yoki bir nechta tilda ham shaklan, ham mazmunan, ham ma’noviy tarafdan aynan muvofiq keladigan mutlaq ekvi-valentlar ham topiladi. Biroq bunday mutlaq ekvivalentlar soni kam. Aksariyat hollarda tarjimon har bir maqol, matal yoki idiomaga, asarda tasvirlanayotgan voqealar mazmuni, ob’ekt, milliy muhit va uslub xususiyatiga ko’ra, o’z tilidan muqobil yoki monand birikmalar topib qo’yadi, yoki ularni so’zma-so’z tarjima qiladi. Shunga ko’ra, ayni bir xil maqol yoki idiomani ham bir qancha o’rinlarda, ma’noga qarab, har xil o’girish mumkin. Binobarin, har qanday hollar uchun bab-baravar muvofiq keladigan tayyor resept berish amri mahol.
Maqol, matal va idiomalar tarjimasida uch prinsip hukm suradi:
1) asl nusxadagi frazeologizmga tarjima tilidan teng qiymatli ekvivalent qidirib topish;
2) asar o’girilayotgan tildan monand muqobil variant topib qo’yish;
3) frazeologizmni aynan, so’zma-so’z tarjima qilish.
Internet tarmog‘ida mavjud elektron lug‘at, ensiklopediya, glossariy va ma'lumotnomalar, qidiruv tizimida ishlash bo‘yicha umumiy tavsiyalar, tarjima mavzusiga bog‘liq qidiruv, korpusli lingvistika, ixtisoslashtirilgan matnlar korpuslarining afzalliklari, texnik tavsiyalar, tarjimonlikka oid va lingvistik saytlar kabi tushunchalar haqida batafsil to‘xtalmadim, zero bularning bari alohida mavzu bo‘lib, zamonaviy professional tarjimon bilishi va o‘z amaliyotida qo‘llashi shart bo‘lgan narsalardir.
Ammo, yosh tarjimonlarimiz uchun Internet tarmog‘ida bajariladigan tilshunoslikka oid qidiruv amallari borasida oz bo‘lsa ham ma'lumot berib o‘tishni lozim topdim. Lug‘atlar va ensiklopediyalarning turli-tumanligiga qaramay Internetning tarjimon uchun ahamiyati ma'lumot beruvchi manbalar bilangina cheklanib qolmaydi. Tarmoqqa joylangan sahifalarning jamiki majmui aqlga sig‘adigan barcha mavzularni qamrab oluvchi juda katta matnlar korpusini tashkil etadi. Zamonaviy qidiruv tizimlari esa ushbu korpusni tilshunoslik borasidagi izlanishlar uchun g‘oyat samarali qo‘llash imkonini yaratadi.
Leksik birliklar singari frazeologizmlar ham ko‘pma'noli va ko‘pvazifali ekanliklari tufayli, mazmun jihatidan mos ikki til birliklari trajimada har doim ham bir-birlarini almashtiravermaydilar. Muayyan matniy holatda bir-birlarini almaytira oladigan frazeologik ekvivalentlar yoki muqobil variantlar o‘zga bir matniy holatda ma'no belgilari yoki uslubiy vazifalari jihatidan bir-birlaridan farq qilib qolishlari mumkinki, san'atkorning o‘z mas'uliyatiga ilmiy-ijodiy munosabatda bo‘lishgina asl nusxaning tarjimada noto‘g‘ri talqin etib qo‘yilishi xavfini bartaraf etadi.
Frazeologik birlik-muayyan ma'noga ega bo'lgan qat'iy tartibdagi so'zlar guruhidan iborat bo'lib, har bir so'zning o'z-o'zidan anglashilgan ma'nolaridan farq qiladi. Frazeologik birliklar ham metaforik bo'lishi mumkin. Umuman, iboralarning tarjima tartibi turlicha bo’lishi mumkin.
Chet tilini bilish kamlik qiladi, ona tilida xatosiz so‘zlash va yozish yanada muhimdir. Misol tariqasida tarjimonning ona tili – o‘zbek tili deb olamiz. So‘zlash (yozish) tarzingiz – vizit kartochkangizdir. Savodliligingiz g‘ayriixtiyoriy (mashinal) darajaga yetgan bo‘lishi, har qanday rasmiy yoki norasmiy xatingiz, forumlardagi ma'lumotlaringiz va siz tomondan bitilgan boshqa har qanday yozuv-chizuvlar o‘zbek tilining barcha qonun-qoidalariga muvofiq bo‘lishi shart. Tinish belgilaridan so‘ng qoldirilishi kerak bo‘lgan oraliqlarning qoldirilmaganligi, tinish belgilarining qo‘yilmaganligi, imloviy xatolar, jumladagi so‘zlarning noto‘g‘ri tartibda joylashishi – kishining tartibsiz, e'tiborsiz yoki eng yomoni savodsiz ekanligidan dalolat beradi.
Tarjimon qarorlar qabul qilishda u yoki bu usulni tanlashida o‘quvchi qanchalik muhim rol o‘ynashiga adabiy asarlar nomlari ishonarli misol bo‘lib hisoblanadi. Tarjima jarayonida asar nomini o‘zgartirishning o‘zi o‘z-o‘zidan qabul qiluvchi uchun semantik – stilistik instruksiyani bildiradi, qaysikim, yetkazilgan matndan nimani kutish mumkinligi haqida xabar (signal) beradi. tarjima qilingan asar nominingo‘zgartirilishi kitob bozori talablari yoki tarjimonning badiiy qarashlari bilan (kitobxon yoki tomoshabinga tarjimada fil'm nomlari “tizib” beriladi), yoki tarjima yo‘llangan kitobxon omma orasidagi hukmron shartliliklari bilan (masalan, V. Olbining “Kim Virdjiniya Vul'fdan qo‘rqadi” p'esasi nomining chex tarjimasida “Kefka kimni qo‘qitadi”ga o‘zgartirilishi), yoki tarjimonning g‘oyaviy – mafkuraviy pozisiyasi bilan motivlanadi. Tarjima asarlarida asar nomining o‘zgartirilishiga kitobxonlar juda ta'sirchan bo‘lishadi.
Tarjimaga qo‘yiladigan kommunikativ talablar, qoidaga muvofiq, bir avlodning vaqtinchalik oralig‘i bilan belgilanadi, qaysiki bir tarjimani qonuniylashtirish tendensiyasida namoyon bo‘ladi. bunda empirik kuzatilayotgan hol rol o‘ynaydi, tarjima zamonaviy o‘quvchilar uchun yaratiladi. shuning uchun ham “zamonaviy” bo‘lishi kerak. Ammo, takroran aytamiz, tarjima hech qachon butunlay eskirmaydi.
Tarjimada asliyatda qo‘llanilagn frazeologik birlik ma'no va uslubiy vazifasini matn tahlili asosida muayyan qilib, tarjimada unga pragmatik mos lisoniy vosita tanlash ikki til birliklarining kommunikativ monandligini vujudga keltiradi.