Tüm hocalarimin anisina istanbul Üniversitesi Fizik Bölümü (… 2000) Tarihi Üzerine

BÖLÜM III


1 Temmuz 1933 İstanbul Üniversitesi Reformu


III.1 Kurtuluş Savaşı ve Darülfünun

Mustafa Kemal ve arkadaşları önderliğinde Türk Milleti Kurtuluş Savaşı’nı kazanmış, Anadolu’nun ve İstanbul’un emperyalist işgal teşebbüslerine son verilmiştir. Darülfünun savaşın getirdiği olumsuzlukları aşmaya çalışırken Batı’da bilim ile ideoloji arasındaki ilişki tartışılmaya başlanmıştı. 1931’de Londra da düzenlenen, bilim tarihi konulu bir konferansta, Boris Hessen “Newton’ın Principia’sının Toplumsal ve İktisadi Kökenleri” konulu bildirisinde “Newton’un bu temel eserinin, o kadar da bilimsel bir dehanın ya da bilimin iç mantığının ürünü olmadığını, daha ziyade, on yedinci yüzyıl Britanya’sındaki toplumsal ve iktisadi koşulların bir sonucu olduğunu savunuyordu. Newton, sadece Britanya burjuvazisinin ihtiyaçlarını karşılamıştı.”

Müderris ve şair Yahya Kemal Bey’in teklifi ile Darülfünun Edebiyat Medresesi Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’ya (19 Eylül 1922) fahri müderrislik (profesörlük) unvanı verir. Fen Medresesi de Hariciye Vekili İsmet Paşa’ya (6 Ekim 1922) fahri müderrislik (profesörlük) unvanını verir. Darülfünun ile yeni kurulan Cumhuriyet Hükümeti arasında sıcak ilişkiler gelişir. Cumhuriyet Hükümeti 21 Nisan 1924’de Darülfünuna “hükmi şahsiyet” verir. Darülfünuni Osmani adı İstanbul Darülfünun’u olarak değişir. 7 Ekim 1925’de bir yönetmelikle Darülfünun’un bilimsel ve idari özerklik kazanır ve medreselere “Fakülte” adı verilir. Tevhidi Tedrisat Yasası uyarınca medreseler kapatılır. Bunların yerine Darülfünun bünyesinde İlahiyat Fakültesi açılır. “ Fen Medresesi” bugünkü “Fen Fakültesi” ne dönüşür. O yıl Fen Fakültesinde kurulan 10 enstitüden biri de Fizik Enstitüsüdür. Bu oluşum Avrupa’daki örneklerine uygun olarak Türkiye’nin ilk Fizik Bölümü olarak kabul edilebilir. 1927 yılında Fen Fakültesi Reisi (Dekan) matematikçi Hüsnü Hamit Bey’dir [1,4].


III.2 Darülfünun’da Albert Einstein’ın Görecelik Kuramları Tartışılıyor

Mehmed Refik (Fenmen) (1882-1951) Lozan Üniversitesi Matematik-Fizik Bölümüne devam etmiş ve sonra da Liége Üniversitesi’nden Elektrik Mühendisi olarak mezun olmuştur. Bir fizikçi olarak yetişmemesine karşın Mühendis Mektebi’nde fizik dersleri vermiş (1910-1913) ve Mühendis Mektebi’nde müdür iken görevinden istifa etmiş, Darülfünunda Fen Medresesi Umumi Fizik kürsüsüne Elektrik dersleri vermek üzere tayin edilmiştir (1919-1926). Mehmed Refik Fenmen mühendislikle (elektrik) ilgili kitaplar yanında çok sayıda fizik kitabı da yazmıştır. Darülfünunda ders verirken Albert Einstein’in (1879-1955) görelik teorileri esasları hakkında yazmış olduğu kitap, Aynştayn Nazariyesi,1922 yılında yayınlanmıştır (2. baskı 1924) [5]. Aynştayn Nazariyesi genel ve özel görecelik (rölativite) kuramlarının Türkiye’de tanınmasına katkıda bulunan ve bu konuda yazılmış olan ilk Türkçe kitaptır. Mehmed Refik’in yazmış olduğu bu kitaptan ve verdiği elektrik dersinin içeriğinden Einstein’ın görecelik kuramlarının 1922 yılından itibaren Darülfünunda (Fizik Bölümünde) okutulmaya başlandığı anlaşılmaktadır. Özellikle genel görelilik kuramının astrofizikçi A. Eddington gözleminin (Mayıs 1919 güneş tutulması) verilerinden sonra akademik çevrelerden itibar görmeye başladığını düşünürsek, Mehmed Refik’in kitabının 1922 de yayınlanmış olması ve o yıllarda Darülfünun’da okutulmasında ve bu kuramların Türkiye’de tanıtılmasında önemli bir gecikmenin olmadığını düşünebiliriz. Ayrıca görecelik kuramlarının Türkiye’de tanıtılmasında Kerim Erim (1894–1952), Hüsnü Hamid (1890-1975) ve Tevfik Bey’in önemli katkıları olmuştur. 1933 reformu sonrası Fen Fakültesi’nin ilk dekanı olacak olan Kerim Erim Almanya’da matematik eğitimi almış ve sonradan teorik fizik üzerine de çalışmalar yapmıştır. (Mehmet Refik ile birlikte Kuantum Fiziğinin öncüsü Max Plank’ın Das Weses des Lichtes kitabını Fransizca’ya çevirmiştir.) Kerim Erim görecelik kuramları üzerine konferanslar vermiş (1920) ve beş yıl sonra (1925) bu konferansların notlarını Fen Âlemi dergisinde bir seri halinde yayınlamıştır. 1915–1933 yılları arasında Darülfünun’da matematik müderrisi olarak çalışan Hüsnü Hamid Aynştayn Nazariyelerinin İlmi Kıymet (1926) kitabında görelilik kuramlarını işlemiştir. Lozan Üniversitesi matematik bölümünü bitirmiş olan Hüsnü Hamid 1924-1930 yılları arasında Fen Fakültesi Reisliği (Dekanlığı) yapmıştır ve 1933 reformu ile kurulan İstanbul Üniversite’si kadrosuna alınmamıştır. Fünun Medresesi umumi fizik müderrislerinden Tevfik Bey’de görecelik kuramları ile ilgilenenler arasındadır. 1927’de Darülfünun Fen Fakültesi Mecmuası (Tabiiyat Kısmı) ‘nda bu konuda seri halinde makaleler yayınlamıştır. Fünun Medresesi umumi fizik müderrislerinden Tevfik Bey’de görelik kuramları ile ilgilenenler arasındadır. 1927’de Darülfünun Fen Fakültesi Mecmuası (Tabiiyat Kısmı) ‘nda bu konuda seri halinde makaleler yayınlamıştır. Yapılan bu yayınlarla Fen Fakültesi’nde 1920’li yıllarda özgün araştırma seviyesinde olmasa da görelilik kuramının Türkiye’de tanıtılması için gerekli gayretlerde bulunduklarını görüyoruz. Bu yayınların yayınlandıkları dergiler ve içerikleri hakkında daha geniş bilgiyi bulmak isteyenlere için kaynak[5]’i öneriyoruz.

III.3 Darülfünun ve Cumhuriyet Hükümeti

Cumhuriyet Hükümeti 21 Nisan 1924’de Darülfünuna “hükmi şahsiyet” verir. Darülfünuni Osmani adı İstanbul Darülfünun’u olarak değişir. 7 Ekim 1925’de bir yönetmelikle Darülfünun’un bilimsel ve idari özerklik kazanır ve medreselere “Fakülte” adı verilir. Tevhidi Tedrisat Yasası uyarınca medreseler kapatılır. Bunların yerine Darülfünun bünyesinde İlahiyat Fakültesi açılır. “ Fen Medresesi” bugünkü “Fen Fakültesi” ne dönüşür. O yıl Fen Fakültesinde kurulan 10 enstitüden biri de Fizik Enstitüsüdür. Bu oluşum Avrupa’daki örneklerine uygun olarak Türkiye’nin ilk Fizik Bölümü olarak kabul edilebilir. 1927 yılında Fen Fakültesi Reisi (Dekan) matematikçi Hüsnü Hamit Bey’dir [1,4].

Cumhuriyet’in ilk yıllarında İstanbul Darülfünun’da Fransız ekolünün tekrar öne çıktığını görüyoruz. Bu yıllarda Fransa’dan çok sayıda öğretim elemanı Türkiye’ye davet edilmiştir. Bunlar arasında Prof. Fleury (Umumi Fizik ve Müdür), Prof. Hovass (Fizikokimya), Prof. Duscio (Elektromekanik) Fen Fakültesi’nin “Enstitü” olan Fizik Bölümü’nde Müderris Tevfik (Umumi Fizik) , Müderris Sait (Tecrübi Fizik), Mehmed Refik Bey (Umumi Fizik Elektrik Kısmı) ve Müderris Burhaneddin Ferid (Elektroteknik) ile birlikte dersler vermiştir [1,4].
Daha sonra Fizik Enstitüsüne Prof. Marcel Cau (1929 yılında Prof. Fleury yerine), Müderris Muavini Dr. Fahir Yeniçay (1931) ve Prof. Marcel Fouche (1932) de katılmıştır [1,4]. Böylece 1930’ların başında Fizik Enstitüsünde mevcut olan Fransız ekolü etkinliğinin daha da arttığını görüyoruz.
Prof. Dr. Fahir Yeniçay ilk doktoralı Türk fizikçisidir. Darülfünundan mezun olduktan sonra (1927) Fransa’ya (Sorbon, Paris) gitmiştir. 1930 yılında doktorasını tamamlamış olan Prof. Yeniçay’ın hocası olan Nobel fizik ödüllü (1926) Prof. Dr. Jean Baptiste Perrin (1870-1942) dir. Perin, Prof. Perrin, katot ışınlarının eksi yüklü olduğunu göstermiş, elektron yükünü J.J. Thomson’dan farklı bir yöntemle hesaplamış, Nobel fizik ödülü almış (1926) olması yanında bilim dünyasında Fransız ekolünün önemli savunucularından olmuştur [6, 7, Ek7]. Fransız bilim adamlarının yetişmesinde önemli katkılarda bulunmuş bir kurum olan “Centre National de la Recherche Scientifique” kurucusudur ve sonraki yıllarda Nazi işgaline karşı etkin bir sol militan olarak Fransız direnişçileri arasında yer almıştır. 1940 yılında kaçtığı ABD’de 1942’de ölmüştür. Prof. Yeniçay’da Fransa’da doktora yapmış olmasının ve Prof. Perrin’in öğrencisi olmasının etkilerini görmek mümkündür. Prof. Yeniçay emekli oluncaya dek Fizik Bölümündeki mevcut olan Fransız ekolü grubunun liderliğini yapmıştır ve kuantum fiziği öğretisinde Paris ekolü taraftarı olduğunu her zaman çekinmeden ifade etmiştir. Prof. Perin’in Prof. Yeniçay’ın yetişmesindeki etkisini Prof. Yeniçay’ın 1968 Fen Fakültesi öğrenci işgalinde işgalcilere büyük destek vermesinde, Fizik bölümündeki işgalin önde gelen öğrencileri ile öğretim üyeleri arasında yapılan toplantıları yönetmesinde ve Fizik Bölümündeki yapılması istenilen öğrenci isteklerine en sıcak bakan öğretim üyelerinden biri olmasında görülmüştür [Ek7].

III.4 1933 İstanbul Üniversitesi reformu ve Fen Fakültesi
1968 İstanbul öğrenci olaylarının ve olaylar sırasındaki öğrenci isteklerinin İstanbul Üniversitesindeki fen eğitimi ve öğretimine olan etkilerini anlayabilmek ve bu etkileri iyi değerlendirebilmek için özellikle Türk modernleşmesinin önemli kilometre taşlarından biri olan 1933 İstanbul Üniversitesi reformu ve sonrasına bakmak lazımdır. Ayrıca 1930’lu yıllardan 1968’e uzaman zaman dilimindeki Batı’daki üniversite eğitimi konjektöründeki değişimlere ve Batı bilim dünyasındaki tartışmaları kısaca da olsa gözden geçirilmelidir. İlk önce 1933 İstanbul Üniversitesi reformunu ve reformun Fizik Bölümüne olan etkisini ele alalım.
Bilindiği gibi Mustafa Kemal ATATÜRK’ÜN direktifi ile Darülfünun kapatılmış, yapılan Üniversite Reformu ile 1 Ağustos 1933’de İstanbul Üniversitesi kurulmuştur. Bu reformla İstanbul Üniversitesi’nde yeni bir yönetim yapılanmasına gidilmiş, bilim dalları modern esaslara oturtulmuş, eğitim ve öğretimde çağdaş atılımlar gerçekleştirilmiştir.
Yüksek Mühendis Mektebi’nde matematik dersleri veren ve Prof. Malche başkanlığında yeni İstanbul Üniversitesi’nin kadrosunu oluşturmak için kurulan komisyonda da görev almış olan Prof. Dr. Kerim Erim reformla 1 Ağustos 1933 tarihinde İstanbul Üniversitesine atanmış ve yeniden kurulan Fen Fakültesine ilk Dekan olmuştur. Prof. Dr. Kerim Erim bir matematikçi (Berlin Üniversitesi ve doktora Friedrich-Alexander-Universitat Erlangen (1919)) olarak yetişmiş olmasına rağmen 1919 yılında İstanbul’da verdiği seminerlerle Einstein görelik kuramlarını Türkiye’ye ilk tanıtan bilim adamları arasındadır. Ayrıca görelilik kuramları üzerine ve teorik fizik konusunda birçok makale yayınlamıştır. Prof. Dr. Kerim Erim’in dekanlığı çok kısa sürmüştür. Milli Eğiti Bakanı Dr. Reşit Galip’in istifası ardından istifa etmek zorunda kalmış ve 16 Ağustos 1933 tarihinde matematikçi Profesör Ali Yar Bey Fen Fakültesi dekanlığına atanmıştır.
Prof. Malche başkanlığında kurulan komisyonun önerisi ile 1933 Reformunda Darülfünun’un 151 öğretim üyesinden 92’si kadro dışı bırakıldı. Fen Fakültesinde ise daha yüksek bir yüzdeyle, 21 öğretim üyesinden 17’si kadro dışı bırakıldı. Kalanlar; Prof. Dr. Ali Yar (matematik), Prof. Hamit Nafiz Pamir (jeolog), Profesör Muavinleri Şevket Aziz Kansu (Antropolog) ve Dr. Fahir Yeniçay (Fizik). Fen Fakültesine 1933 reformuyla Üniversite dışından tayin edilenler: Profesör Dr. Kerim Erim, Profesör Muavinleri; Saffet Rıza Alper, Cahit Arf, Tahsin Rüştü Bayer, Ali Riza Berkem, Ratıf Berker (mekanik), Remziye Hisar, Fazıla Şevket Giz, Suat Nigar, Ferruh Şemin, Haldun Nüzhet Terem, Nusret Kürkçüoğlu (fizik), Çelal Saraç (fizik), Kadri Uzman (Elektromekanik) [1,3 ve 4].

Lisans eğitimin Fransa’da tamamlamış olan, İzmir Atatürk Lisesinde fizik öğretmeni iken 1933 reformu ile İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Fizik-Kimya Profesör Muavinliğine atanan Prof. Dr. Ali Rıza Berkem (Ali Rıza BERKEM; Yeni İstanbul Üniversitesi 70 Yaşında Reformdan Bugüne Üniversitelerimiz, s. 6 İstanbul, 2003, İ.Ü. Basım ve Yayınevi) Darülfünun’un lağvedilme nedenlerini zamanın Milli Eğitim Bakanı Dr. Reşit Galip’in 1 Ağustos 1933 tarihinde Hakimiyet-i Milliye Gazetesinde reform hakkında verdiği demece gönderme yaparak şöyle değerlendirmektedir [3]:

Darülfünun’un kapatılmasında bilimsel olduğu kadar siyasal kaygılarda rol oynamıştır. Darülfünun Cumhuriyet Türkiyesi ile barışamamış, kimi inkılaplara karşı olumsuz tutum takınmıştı. Ama Darülfünun’un asıl kapatılma sebebi; özgün, ciddi , topluma yararlı, bilimsel çalışmaların yapılmamasıydı. Başka bir deyişle, Darülfünun bilgi üretemiyor, giderek sığ, skolastik bir alana kayıyordu… Bu şekilde tanımı yapılan (Dr. Reşit Galip’in 1 Ağustos 1933 tarihli demeci)bir kuruluşun yaşamını sürdürmesi gerçekten mümkün değildi. Nitekim Büyük Millet Meclisi Darülfünunun bütçesini ancak bir yabancı mütehassısın getirilerek bu kuruluşun esaslı bir surette ıslah ve düzenlenmesi şartıyla kabul etmişti. Bunun üzerine bir reform önerisi hazırlamak üzere 1932 yılında Türk Hükümeti tarafından İsviçre Cenevre Üniversitesi pedagoji profesörü ve eski rektörü Prof. Malche davet edildi. Prof. Malche hazırladığı raporu 29 Mayıs 1932’de hükümete sunmuştur.
Üniversite siyasetten uzak bir konuma getirilirken rejimi destekleyen bir kurum yapısına dönüşmesi engellenememiştir. Bu konuda Metin Heper’in görüşleri şöyledir [8]:
“Cumhuriyet döneminde ise, ilk on yıllarda, biraz da zaruret icabı, devlet için üniversite bilgi üretmesi gereken değil, fakat rejimi desteklemesi gereken bir kurumdur. Böylece yeni rejime ve devrimlere ilgisiz kalarak destek vermeyen Darülfünun 1934 yılında kapatılmış ve bazı öğretim üyelerinin isine son verilmiştir. Kısa bir sure sonra Darülfünun, Almanya’daki Nazi rejiminden kaçan bilim adamları ile takviye edilerek yeniden açılmıştır. Adi gecen yabancı bilim adamlarının üniversite sistemimizde belli bir bilim geleneğini başlattıkları inkar edilemez. Ancak, üniversitelere geniş özerklik tanıyan 1946 üniversite kanunu ile birlikte üniversite çok büyük ölçüde siyasallaşmıştır.”

.
III.5 1933 Reformu ile mevcut Fizik Enstitüsünün ikiye ayrılması ve Zeynep Hanım Konağı Yangını

Hitler faşizminden kaçarak mülteci olarak ülkemize gelen Yahudi kökenli Prof. Harry Demler (Almanya-Dresden) Denel Fizik Kürsüsü başına, Fransız Prof. Dr. Marcel Fouche Genel Fizik Kürsüsü Başkanlığı’na getirildiler. Prof. Çember’in dersini Doç. Nusret Kürkçüoğlu, Prof. Fouche’nin dersini de Doç. Celal Saraç çeviriyordu [Ek 7]. Darülfünun’un sürekli bilim dergisi olan Fen Âlemi 1935 yılında Fen Fakültesi Mecmuası olarak yayın hayatını sürdürür [6,7 ve 9].
1938 yılında profesör olan Dr. Fahir Yeniçay, zamanın Maarif Bakanı Hasan Ali Yücel tarafından 1939’da Fen Fakültesi Dekanlığı'na tayin edilir ve bu görevde 10 yıl kalır [3,6, 7 ve Ek7]. Prof. Demler 1940 yılında Avrupa’da başlayan Nazi hareketi endişesiyle Amerika Birleşik Devletleri’ne (ABD) gider. Öğrencisi Doç. Adnan Sokullu Denel Fizik Kürsüsü'nü 1943 yılına kadar yönettir. 1944 yılında kürsünün başına Zürih Üniversitesi’nden Prof. Kurt Zuber getirilir [1,4,7 ve Ek7].
28 Şubat 1938 gecesi Veznecilerdeki içinde fizik bölümünün de bulunduğu ahşap Zeynep Hanım Konağı yanar. Rektör Yeniçay’ın gayretleri [6,7] ile yangının olduğu araziye bugünkü Edebiyat, Fen ve (Su Ürünleri) Fakültelerinin bulunduğu binanın yapılmasına karar verilmiştir.
Prof. Dr. Adnan Sokullu [10, Ek 7], 1991 yılı Mayıs ayında Kurt Zuber (1889–1991) anısına İstanbul Üniversitesi Fizik Bölümünde Türk Fizik Derneği (TFD) tarafından düzenlenen sempozyumda Fizik Bölümünün 1940'lı yılları için bize şunları anlatır [11].
“Bu arada fizik iki bölüme ayrılıyordu. Biri Fransız Ekolünü temsil eden Genel Fizik, diğeri Alman usulünde Denel Fizik. Birinin başında bir Fransız, Marcel Fouche, ötekinin başında Dresden Üniversitesi’nden Harry Demler bulunuyordu. Her iki enstitü Kamil Paşa’nın eşi Zeynep Hanımın konağında yedi oda ve bir hollük bir hacme sıkıştırılmış bulunuyordu. Denel Fizik dersi Kamil Paşa’nın bir manejinden bozma koca bir dershanede veriliyordu. Kürsümüzde deneysel araştırma yapma olanağı düşünülemiyordu bile. Prof. Damber dersleri Fransızca olarak vermeyi tercih ediyordu. Simültane çevirileri o zaman tek Doçentimiz olan Nusret Kürkçüoğlu yapıyordu...

İkinci Dünya Harbi patlak verdi. Yahudi kökenli profesörlerimizin huzuru kaçmaya başlamıştı. 1941 de Almanlar Bulgaristan’ı işgal edince alarm son haddine ulaştı ve Prof. Damber de Amerika’ya göç etti.

Harp bütün Avrupa’yı sardığı için o taraflardan bir hoca bulmak imkansızdı. Tek umut İsviçre’de idi. O aman ki Kimya Profesörümüz F. Breusch aracılığı ile Zurih’den Kurt Zuber’i bulduk ve kendisi ile anlaşmaya vardık. Prof. Zuber 1944 yılının tam ortasında İstanbul’a geldi. Yeni binamız, yeni aletlerimiz ve yeni hocamız gelince şevkimiz ve heyecanımız son haddine ulaşmıştı.”
Prof. Sokulu’nun anlattıklarından Bölümümüzün 1933 reformu ile Avrupa kıtası bilim geleneğinin önemli okullarından olan Fransız ve Alman fizik ekolleri bileşenlerinden oluşan kuvvetlerin ayrımı etkisi altındaki yapılaşmasının değişmediğini görüyoruz. 1941 de Prof. Damber’in ayrılması ve 1944 yılında Prof. Zuber’in gelişi ile Bölümdeki mevcut bu iki farklı ekol bileşenlerinin değişmediğini ve daha da ayrıştıklarını Prof. Fikret Kortel’in [7, Ek7] anlattıklarından anlıyoruz [12].
“Fen Fakültesinin yapısı da Zuber’den yeterince istifade edilmesine imkan vermiyordu. Fizik öğretimi Fransız sistemi üzerine kurulmuştu. Bu sistemi Fouche temsil ediyordu. Nüfus sahibi olan diğer fizikçi de Fahir Yeniçay’dı ve Fransa’da okumuş olduğu için Fouche’ye çok yakındı. Fouche çok kibar esprili ve kültürlü bir insandı; güzel piyano çalardı. Fakat fizik görüşü son derece demode idi. Rölativite ve kuantum teorilerini kabul etmez, bazen derste bunları anlamsız bulduğunu ifade etmekten çekinmezdi. Akustikteki sınır değer problemlerinde karşılaşılan belirsizliklerin elektrik problemlerinde de var olduğunu zanneder ve bu iki alan arasında önemli farklar bulunduğunu anlamak istemezdi. Münakaşa ederken hep kendi konuşmayı sever, bu yüzden de kendisine her hangi bir fikrin anlatılmasını zor veya imkansız kılardı. Elektrostatikle doğru akımlar arasındaki basit bir benzerliği kendisine izah etmenin bir yıl aldığını hatırlarım. Fahir Yeniçay tabi öyle değildi; atom ve çekirdek fiziği ile meşgul olduğundan rölativiteyi, kuantum teorisini inkar etmesi mümkün değildi. Fakat nedense o da Zuber’i hakir görür ve ondan istifade etmeyi aklına bile getirmezdi. Zuber kuantum teorisinin kurucuları Heisenberg, Dirac, Jordan, Pauli gibi büyük teoriciler ile aynı yıllarda doğmuş ve Schrödinger Zürich’de dalga mekaniğini tesis ederken orada bulunup son derece önemli gelişmeleri seminerlerde takip etmek şansını elde etmişti. Buna paralel olarak, atom ve çekirdek fiziği hakkında deneysel bilgisi ve tecrübesi vardı. Hatta Zürich’de yaptığı deneysel çalışmalarda Geiger-Müller sayıcısına çok yaklaştığı söylenirdi. Atom ve Çekirdek Fiziği Enstitüsü’nün Züber’in bilgisinden istifade etmesi çok yerinde ve faydalı olurdu. Fakat maalesef bu fırsat kaçırıldı.”

“TFD Kurt Zuber Sempozyumu”nda Prof. Dr. Belkis Özdoğan [Ek 7] Prof. Zuber’in Bölümümüze ilk geldiği yıllar için şunları ekler [13].

“Bizim içimizde Doktorası olan bir Sait vardı, bir Cavit Bey vardı, sanırım bir de Mehmet Öğder vardı. Mehmet Öğder doktorasını Damber ile yapmıştı. Dr. Zuber gelirken dört köşe bir kuvartz kristali getirmişti. Şöyle ufak bir şeydi. O kuvartz kristali ile İhsan Bey doktorasını yaptı. İhsan Bey’den sonra 1949 yılında ben aynı kuvartzı kullandım ve ben de doktoramı tamamladım. Remziye Hanım rahmetli Dişat Hanım üçümüz aynı anda doktoralarımızı verdik. Bizden sonra Ayhan Çilesiz de doktorasını tamamladı. Böylece sıfırdan, 42 deki halimizden itibaren 5 kişi 7 sene gibi, kısa bir süre içersinde bunları tamamlamış olduk. Bunu biz, tabi 1942 de hayal bile edemiyorduk. O kadar çaresiz bir durumdaydık ki! Hiçbir şey yoktu. Kitap yok, araç yok, gereç yok. Ne bileyim, yer yok, yol gösterici yok. Son derece sıkıntı içersindeydik. Fakat Zuber bizi bu dertten kurtardı.”
1940’lı yıllardaki Fizik Bölümünün bilimsel atmosferini vurgulayan bu konuşmalar o yıllarda yapılan çalışma konuları ve potansiyelleri hakkında da bize bilgi vermektedir.
1991 Mayıs’ında yapılan “TFD Kurt Zuber Sempozyumu”nda Prof. Adnan Sokulu, Prof. Fikret Kortel ve Prof. Belkis Özdoğan’ın yanı sıra, Prof. Sait Akpınar, Prof. İhsan Özdoğan, Dr. Ayhan Çilesiz de 1940’lı ve 1950’li yıllara ait gözlemlerini ve anılarını Prof. Zuber’in yaşamı ekseninde anlatmışlardır. (“TFD Kurt Zuber Sempozyumu” notları TFD Çağdaş Fizik Dergisi sayı 22 de yayınlanmıştır.)
BÖLÜM IV


Soğuk Savaş Öncesi Ve Sonrası


IV.1 II. Dünya Savaşı ve Atom Bombası
1933 Reformu sonrası İÜFF Fizik Bölümünde bunlar yaşanırken Bilim Dünyasında önemli gelişmeler oluyordu. Bu dönem içinde Fizik Bölümünde yaşanan bu gelişmeleri sağlıklı değerlendirebilmek için bunları da konuşmakta fayda vardır. Her şeyden önce II. Dünya Savaşı, I. Dünya Savaşı’nın başladığı işi tamamlamıştı. I. Dünya Savaşı aksine bilim adamları bu kez yalnız biyolojik ve kimyasal silahlar geliştirmekle kalmadılar, atom çekirdeği içindeki Nötron keşfedildi (Chadwick 1932), yani nükleer enerji keşfedildi. (nükleer pil çalışmaya başladı; Chicago, 1942). Atom Bombası’nı tasarladılar, üretilmesi için lobiler oluşturdular ve savaş meydanlarına sürdüler. Başta Einstein olmak üzere Avrupa’dan Amerika Birleşik Devletleri’ne (ABD) kaçan fizikçilerin ısrarları ve önerileri ile ABD Başkanının (Roosevelt) direktifi ile başlatılan Manhattan Projesi (1939) ile atom bombası ucubesi yaratıldı. 15 Temmuz’da 1945 de denenen bu atom bombası canavarının bir paranoya olarak kullanılmasına engel olunamadı. 1945 de Hiroşima (6 Ağustos) ve Nagazaki de yüz binlerce insan katledildi. Yüz binlerce çocuk sakat doğdu. Halbuki 20. yüz yıl bilim için büyük ümitlerle başlamıştı. Modern bilimler 20. yüz yılın başında doğayı yorumlamada büyük başarı göstermişlerdi. Atom dünyasını anlayabilmek için bir yeni bir mekanik, kuantum mekaniği geliştirilmişti.
Ancak Hiroşima ve Nagazaki’ye atılan atom bombaları bilimsel masumiyet çağının kapandığını ilan etmişti. Batılı denilen uygarlığın stratejilerinde bilim ve siyasetin uzun yıllar dünyanın ve halkın gözünde gizlenmiş olan ortaklığı su yüzüne çıkmıştı. II. Dünya Savaşı sonrası aydınlar ve bilim insanları arasında bunun sorgulaması yapılmamış da değildir. Bu eleştirileri yapanlar gerek ABD’de gerekse Sovyetler Birliği üniversitelerinden, akademilerinden sürülmüş ve hatta bazıları hapislere atılmıştır. Örneğin o yıllarda ABD’de McCarty’nin dönemi olarak bilinen cadı avı da başlamıştı. Amerikan üniversiteleri gerçek bir terörün hakimiyeti altındaydı. “Amerika Karşıtı eylemler Komisyonu” üniversitelere baskı yapıp üniversitede çalışanlar (ABD’nin bilim politikalarını eleştirenler) tek kuruş bile tazminat ödemeden işten atılma haksızlığına uğratmıştı. Bu baskılar ve yıldırmalar için de bilime önemli roller verildiğini unutmamak lazım. Öyle ki bilim tarihçilerinden Alexander Koyré; Galileo’yu idealleştirerek sunma konusunda öyle ileri gitti ki; Galileo’nun araştırmalarının toplumsal bağlamını reddetmekle kalmadı, adeta o ünlü deneylerini gerçekleştirip gerçekleştirmediğine dair şüphe duymayı bile yasakladı. Koyré bilim ya da bilim adamları üzerinde uzak yakın toplumsal etkiden dem vuran her şeye ve herkese “Marksist” etiketini saldırganca yapıştırıyordu. Biyolog Gross ile matematikçi Levitt’e göre; “Amerikan akademik topluluğunun geniş ve nüfuslu bir kesimi olan akademik sol’un, aslında doğuştan bilim karşıtı olduğunu savunuyorlardı. Onlara göre, bu bilim karşıtlığının temelinde, sadece akademik solun, bilim ve teknolojinin siyasal ve iktisadi güçlerce kullanılmasından duyduğu hoşnutsuzluklar – askeri donanım, gözetim, izleme, sanayinin yarattığı çevre kirliliği gibi hoşnutsuzluklar- yatmıyordu. Akademik solun bilim karşıtlığı, bilimi kurumsallaştıran sosyal yapıya, bilimsel bilginin halihazırdaki kapsamına ve eğitimli insanlar arasında evrensel olarak kabul gördüğü sanılan bilimsel bilginin mantıksal olarak güvenilir olduğu, sağlam bir metodolojiye dayandığı varsayıma karşı açık bir düşmanlık söz konusudur. Gross ile Levitt’e göre, bu düşmanlık Ortaçağ’dan kalmadır ve aydınlanmanın sağlam mirasının bir reddi ve ilerleme karşıtlığı anlamına gelmektedir Bilim Savaşlarının ilk kıvılcımları çakmaya başlamıştı [14].

Süper güçlerin bilim dünyalarında bilim savaşları balarken tarihsel nedenlerle Batılı bilginin gelişmesine katkısı olmamış, ulus ülke konumuna gelmiş ve “modernleşmek” başlığı altında bazı batılı reformları gerçekleştirmiş, özelikle “gelişmekte” olan Türkiye gibi 3. dünya ülkelerinde bilimin yollarına kırmızı halılar seriliyordu. Örneğin Türkiye’de Batı Uygarlığının bilim adına geliştirdikleri hegemonyacı niyetleri göz ardı edilerek, ilerleme ve çağdaşlaşma adına Batılı bilim ve eğitim programları sorgulanmadan büyük bir misafirperverlik örneği ile karşılanıyordu.