44
Şeref Kocakaya
12
Sévençli
Aslen Tekelerden olan Sévençliler Bocnurd’un (Türkmen Sahra)
kuzeyindeki Teke köylerinde yaşamaktalar.
1
63
13
Şéyḫler
Deregez, No-ḫandan, Dere Derunger ve Hac Hayder Şéyḫ
Boyu’na bağlı olanlarsa No-ḫandan’da
14
Alili (Ali éli)
Alililer köken olarak Ebîverd Türkmenleri’ndendirler ve
Bocnurd’un kuzeyindeki dağlık bölgeler ve Ⱪale Şilⱪan’da
yerleşmişlerdir. Bu boyun yaylağı Miyan Kuh ve Lütf-abad
Ovalığı’nda, ⱪışlaġı da Zerrin Kuh’un Yaⱪul bölgesindedir.
1
64
15
Ⱪarabaşlı
Ⱪarabaşlılar aslen Yomutların Ⱪutlu Timur grubundandırlar
ve Çavuşlu’ya bağlı, Ⱪarabaşlı bölgesi köylerinde ve Deregez
İlçesi merkezi Muhammed-abad ve Meşked’de yerleşmiştiler.
1
65
16
Ⱪaraçuḫalı
Aslen Yomutların Ⱪutlu Timur grubundan olan Ⱪaraçuḫalılar
Deregez, No-ḫandan, Meşhed ve Tahran’da dağılım
göstermekteler.
1
66
17
Govarslı
Govarslılar, Ⱪacarlar döneminde Deregez’e gelmiş ve Ⱪale
Mir’e yerleşmişlerdir. Bu boyun yaylağı Miyan Kuh ve Lütf-abad
ovalığında, ⱪışlaġı da Zerrin Kuh’un Yaⱪul bölgesindedir.
1
67
18
Göklen
Göklenler’den bir grubu Cergelan Deresi ve Bocnurd’un
kuzeybatısında yerleşmekteler.
19
Madvanlı
Madvanlılar Ⱪacarlar döneminde Deregez’e gelerek, No-
ḫandan’da yerleşmişlerdir. Yaylaⱪları Zerrin Kuh’un Yaⱪul
bölgesi ve ⱪışlaⱪları Hézar Mescid dağlarındaki Asleme
ovalığındadır.
20
Murçlu
Aslen Teke Türkmenler’den olan Murçlu boyu Bocnurd’un
kuzeybatı dağlık bölgelerindeki Teke köylerinde (Tok̮tamış
grupları) yaşamaktalar.
1
68
21
Mahili
Bocnurd’un kuzeyindeki dağlık bölgelerde
22
Éymirli
Bocnurd’un kuzeyindeki dağlık bölgelerde
23
Mehineli
Mehineliler’in yaylağı Miyan Kuh ve Zerrin Kuh’un Lütf-
abad Ovalığı’nda, ⱪışlaġı da Zerrin Kuh’un Yaⱪul’undadır.
Mehineliler Dergez’in Lütf-abad’a bağlı köylerinde (Ḫayr-
abad ve Gül Ḫandan) yaşamaktadırlar. Mehineliler Türkmen
ve Türk dillerinde konuşmaktadırlar.
24
Nöhürlü
Aslen Teke Türkmenler’den olan Nöhürlü boyu Bocnurd’un
kuzeyindeki dağlık bölgeler ve Cergelan Deresi’ndeki Teke
köylerinde yaşamaktalar.
25
Ecirli
Lütf-abad bölgesi
1
69
26
Sarıⱪ
Ḫorasan’ın kuzeybatısında, Meşhed ve Seraḫs’ta
27
Salur
Ḫorasan’ın kuzeybatısında, Meşhed ve Seraḫs’ta
1
70
3. ḪALAÇLARIN
15
ETNO-SOSYAL YAPISI
Ḫalaçlarda ise sosyal yaşam biçiminden sadece şehirli ve köylü türü gözükmesine
rağmen göçebe türüne kesinlikle rastlanılmamaktadır. Ayrıca Ḫalaçlarda
“boy farkındalığı”
veya
“boy ayırtediciliği” özelliğinden de söz edemeyiz. Bu etnolojik özellikleri göz önünde
bulundurarak Ḫalaçlar’ın yakın zamanda bölgeye yerleşmedikleri ve bu yerleşmenin
üzerinden uzun bir zaman geçtiğini çıkarabiliriz. Aks takdirde hangi boya mensup oldukları
kesinlikle kendilerince bilinmesi gerekirdi. Burada önemli bir hususu belirtmeden de
15
Tahran’ın 200 km. kadar güneybatısında Ḫalaçistan (Save, Kum, Erak ve Tefreş şehirleri arasında) adlı
bölgesinde yaşayan
Ḫalaçistan Türkleri dilinin ilk bilimsel incelenmesi ünlü Alman Türkoloğu G. Doerfer ve çalışma arkadaşları Wolfram Hesche, Semih Tezcan
ve diğerleri tarafından yapılmıştır. bkz. Lars,
Johanson, Türk Dili Haritası
Üzerinde Keşifler, s. 25; Doerfer’e göre
bu dil eski Türkçenin hatta
proto Türkçenin özelliklerini bile en iyi şekilde koruyabilen bir Türk dilidir. Bu Türkçe’nin Gök Türk Türkçesi’ne şaşırtıcı benzerlik gösterdiği
iddia edilmektedir. bkz. Rafael, Blaga, İran Halkları El Kitabı, s. 324; Türkçe’nin grupları arasında Ḫalaç Türkçesi en küçük grubu teşkil ettiği
halde (46 köyde konuşulmaktadır.) Çuvaş Türkçesi ile birlikte en önemli gruptur, çünkü en eski özellikleri gösterendir. bkz. Gerhard,
Doerfer, İrandaki
Türk Dilleri, s. 5, 8; Ḫalaç Türkçesi ile ilgili son çalışma 2000’de Filiz Kral tarafından gerçekleşmiştir. Bu araştırmada ilk
defa Kral, bölgede önce faaliyet gösteren erkek araştırmacıların ulaşamadığı ve daha tutucu olan kadın konuşurların dillerinden malzemeler
toplamayı başarıyla gerçekleştirmiştir. bkz. Lars, Johanson, Türk Dili Haritası Üzerinde Keşifler, s. 25.
45
Türk Birliği Yolunda Avşar Türkmenleri Sempozyumu
geçemeyeceğiz. Belki de Ḫalaç adı bölge adından kaynaklandığı için önce onlar için dışadı
olmuş ardından ise içadına dönüşmüştür. Zira Ḫalaç adını taşıyan él ve sosyal katman
adlarına Türk dışadını kullanan kesimde (Ḫorasan, İsfahan, Fars, ⱩaşⱪayıÉli içinde vb.) de
rastlanılmaktadır. Söz konusu Ḫalaç adı ise burada sadece él adı olup ve konuştukları dil de
Türkçe (Merkezi Oğuz Türkçesi)’den başkası değildir.
4. İRAN ḲAZAḲLARI’NDA
16
ETNO-SOSYAL YAPI
İran Ḳazaḳlarında göçebe yaşam biçimi gözükmemekte ve onlar sadece şehirli ve
köylü sosyal yaşam biçimleri gözlemlenmektedir. Onlarda
“boy farkındalığı” veya
“boy
ayırt ediciliği” özelliğini tespit etme olanağımız olmasa da bunun olasılığının yüksek
olduğunun altını özellikle çizmemiz gerekir. Söz konusu Ḳazaḳlar’ın Rus baskısından
İran’a sığınmadan (
1917 Ekim Devrimi) önce göçebe bir topluluk olduğunu göz önünde
bulundurursak iddiamızın boş bir sav olmadığı ortaya çıkar. Bilindiği gibi Kazakistan’daki
köylü ve göçebe Ḳazaḳlar’da da
“boy farkındalığı” veya
“boy ayırtediciliği” özelliği çok
güçlü olup ve yedi dedesine değin sayamayanlara soysuz gözüyle bakılmaktadır.
5. GÖÇEBELERDE ETNO-SOSYAL YAPININ GENEL KARŞILAŞTIRMASI
Klasik Türk göçebeliğinin siyasi-sosyal yapısı ve bu piramitsel yapının katmanlarının
Türk etno-sosyal adlandırılması bakımından oldukça önemli bir yerivardır. İran, tarihsel Türk
göçebeliğinin kısmen korunduğu müstesna bölgelerdendir. Bu bakımdan İran’da diğerlerine
göre daha az çözülmeye maruz kalan Türk göçebeliği örneğini
Türk Ⱪaşⱪayı Éli’nde
görmekteyiz. Yukarıda da belirtildiği gibi İran’daki Türklerde var olan göçebeliği “Türk” ve
“Türkmen” (bkz.
Çizelge-6) içadını kullananlarda görmemize karşın “Ḫalaç”, ve “Ḳazaḳ”
içadını kullananlarda buna rastlamamaktayız. Şimdi sırası ile “Türk” ve “Türkmen”lerdeki
göçebelik ve değişik katmanları oluşturan terimlere değinelim. İran’da Türk göçebeliği
değişik
bölgelerde “élat”, “köçeri” ve “çarva” kavramlarıyla karşılanmaktadır.
Ⱪaşⱪayı
(Harita-12), Şahséven
(Harita-13), Şahséven Baġdadî
(Harita-14),
Buçaⱪçı
(Harita-15) élleri Türk göçebeliğinin en sağlam örneklerindendirler. Ⱪaşⱪayı éli
geniş bir arazi (yüzölçümü 186.180 km
2
)
17
ve kalabalık bir nüfusa sahip olduğu için
“él”
kavramının yanında
“böyükél” kavramını da kullanmaktadır.
Böyükél aslında konfederasyon
biçiminde birleşmiş birkaç
él’den oluşmaktadır. Bu açıdan
él’in bir alt basamağını oluşturan
“tayfa” veya
“oymak” yerine ilgili etno-sosyal küme için zaman zaman
“böyükél”
kavramına paralel olarak
“él” sözcüğü de kullanılmaktadır.
Böyükél nüfus, alan genişliği,
önderlik aygıtı, örgütlü ve hiyerarşik yapısıyla adeta küçük bir devlet gibi davranmaktadır.
Kısacası sosyal yapının üstten aşağıya doğru şu basamak veya katmanlardan oluşmaktadır:
él, tayfa/oymak, tire, göbek/bonḳu/éyşum, yurt, béyle, oba ve aile(çadır/ⱪaraçadır/alaçıⱪ).
1. Él: Ortak gelenek-görenek ile dile sahip olmanın yanında belirli yaylaⱪ-ⱪışlaⱪ
sınırları ve
boy farkındalığı’na sahip olan göçebe sosyal yapısına
él denmektedir.
Él’in
başında yer alan yönetici kişi genellikle
élḫan, başyardımcısı da
élbeyi lakabıyla anılmaktadır.
Kısacası
él birkaç
tayfa’nın bir araya gelmesiyle oluşmaktadır.
2. Tayfa/Oymak:Tayfa/Oymak bir bakıma boy sözcüğünü karşılayan bir kavramdır.
Her
tayfa birkaç
tire’den oluşmaktadır.
Tayfa’nın başında yer alan kişiye de
“ḫan” bazı
örneklerde ise
“bey” veya
“kelanter” denmektedir. Türkmenler’de ise
tayfa’nın başında yer
alan aksakala
yâşul (yaşlı) denmektedir.
3. Tire:Tire ikinci baba soylu basamak veya katman olarak birkaç
göbek,
bonḳu veya
éyşum’dan oluşmaktadır. Her
tire’nin üyeleri çoğunlukla 5-8 kuşak önce yaşamış kurucunun
16
ḪazaḪlar,
Türkmen Sahra, Gülistan ve Ḫorasan’da yaşamaktadırlar. Gürgan ve Günbed’de az sayıda ḪazaḪ yaşamaktadırlar.
Gürgan şehrinde ḪazaḪ Mahallesi de vardır. Beluçistan’da da ḪazaḪlar’ın yaşadığı bildirilmiştir. bkz. ‘Alî-rızâ, Sarrâfî, “İran Türklerinin Dili
ve Folkloru”, s. 63; Rafael, Blaga, İran Halkları El Kitabı, s. 327.
17
Rızâ,Mustavfî El-Memâlikî, Coġrâfiyâ-yi Kûç-nişînî, s. 278.