Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50
Yüklə 4,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.1.2. DÎVÂNİ) LÜGATİT-TÜRK
* Yusuf Has Hâcib kendi dönemindeki ideal yönetim, toplum ve insan anlayışını eserine yansıtmıştır. Ancak bu anlayış Yusufun süzgecinden geçerek tamamiyle özgün bir biçim ve kalıp içinde okuyucuya sunulmuştur. Dolayısıyla Yusuf Has Hâcib'i sadece bir şair veya siyasetname yazarı olarak değerlendirmek doğru değildir; o, 11. yüzyıl Karahanlı Türk çevresinin seçkin bir düşünürüdür. Onun fikir kaynaklan, araştırıcıları çok meşgul eden konulardan biridir. Kutadgu Bilig'in öncelikle, eskiden beri devam etmekte olan Türk devlet ve siyaset anlayışını yansıttığı muhakkaktır. Türk hukuk tarihi açısından Kutadgu Bilig'i inceleyen Sadri Maksudi Arsal, eserin ilmî yayınını yapan Reşid Rahmeti Arat, eserin Türk kültür tarihi içindeki yerini araştıran İbrahim Kafesoğlu ve Kutadgu Bilig'e TÜRK DİLİ TARİHİ 315 dayanarak Karahanlı devlet teşkilâtını inceleyen Reşat Genç bu görüştedir. Gerçekten de kendilerinden sık sık alıntılar yapılan Türk hanı, Türk buyrukı, Ötüken begi, İla begi, il kend begi, Yağma begi, Uç Ordu hanı vb. devlet yöneticileri, Yusuf Has Hâcib'in asıl kaynaklarının bunlar olduğunu açıkça göstermektedir. Sözleri aktarılan yöneticilerin adlarının belirtilmemiş olması daha da ilgi çekicidir. Demek ki bu sözlerde ifadesini bulan düşünceler, Yusuf Has Hâcib'in Türk çevresi ve döneminin genel kabul gören anonim düşünceleridir. Hatta çok defa sözleri aktarılan kimseler daha da belirsizdirler: Ajun tutguçı, ajun ilçisi, bodun başçısı, ilçi beg, bögü beg, törü bilmiş er. Unvanlardan Türk oldukları anlaşılan bu belirsiz yöneticilerin o devirdeki Türk anlayış ve düşüncelerini temsil ettikleri muhakkaktır. "Vecize" diyebileceğimiz bu sözlerin yanında mesel terimiyle sık sık atasözlerinin de kullanıldığını belirtelim. Ayrıca Kutadgu Bilig'de Kün Togdı tarafından temsil edilen "köni törü" kavramı, Ay Toldı tarafından temsil edilen "kut" kavramı ve Ögdülmiş tarafından temsil edilen "ukuş" kavramı, Köktürk bengü taşlarının da temel kavramlarıdır. Anıtlarda hükümdarın "bilge" olması gerektiği (ukuş), "kut'u olduğu için ölecek milleti dirilttiği, her şeyden önce "il"i tutup "törü"yü düzenlediği sık sık belirtilir. Bu da gösteriyor ki Kutadgu Bilig'in üç temel kavramı ile Orhun anıtlarının temel kavramları aynıdır. Ayrıca "alp"hk da her iki eserde önem verilen kavramlardan biridir. Ancak Kutadgu Bilig'in Odgurmış'ça temsil edilen dördüncü kavramı "akıbet" İslâmî bir kavramdır. İslâma ve Ön Asya medeniyetine ait başka kavram ve fikirlerin de Kutadgu Bilig'e yansıdığı şüphesizdir. "Geçmiş günlerine acıyıp tövbe etmek", "iyiliğe iyilikle mukabele etmek", "sakınuk" (takva sahibi) olmak, Odgurmış'ın seçtiği hayat tarzı olan "inziva" gibi düşünceler tabiî ki Müslümanlıktan ve Müslümanlığın yayıldığı yerleşik medeniyetlerden esere yansımıştır. Kutadgu Bilig'in 4513-4526. beyitleri arasında belirtilen "kadını evden çıkarmamak, yeme ve içmede erkekler arasına katmamak, kapıyı kapatıp yabancı erkekleri evden uzak tutmak" gibi düşüncelerin tarihî Türk töresine uymadığı açıktır. Kadın konusunda eski Türk tavrını yansıtan Dede Korkut'ta tam tersine yabandan bir erkek gelse kadın onu ağırlayıp yedirip içirmek zorundadır. Eserde Farabî ve İbni Sina tesirleri ve onlar yoluyla gelen Eflâtun ve Aristo tesirleri de araştırılmıştır. Halil İnalcık ise Kutadgu Bilig'deki Türk izleri yanında Hint-İran tesirlerini de incelemiştir. Kutadgu Bilig'de İslâm ve Ön Asya çevresinden gelen tesirler bulunmakla beraber bunları abartmamak gerekir. Yönetim anlayışının ve yöneticilerde bulunması gereken niteliklerin çoğunlukla Türk anlayışım yansıttığı muhakkaktır. 316 Ahmet B. ERCİLASUN Eserdeki üç temel kavramın Orhun bengü taşlarındaki temel kavramlarla örtüştüğünü tekrar hatırlarsak bu iddianın mübalâğalı olmadığını anlarız. Kutadgu Bilig, birçok ifade tarzları, kalıp sözler bakımından da bengü taşlarla karşılaştırılabilir.
Feda et ona canını, tenini; Uyuma gece gündüz, yap onun işini. (5793)
beyitlerindeki kul kün, yir suv, udıp yatma tün kün, yağız yir yaşıl kök vb. ifade kalıplan küçük farklarla Bengü taşlarda da vardır. Bu kök tirgüki ol könilik törü Törü artasa kök turumaz örü Şu gögün direğidir doğru töre, Töre bozulsa gök duramaz ayakta. beytinde ifade edilen fikir; bengü taşlarda geçen "üze teŋri basmasar asra yir telinmeser, Türk bodun iliŋin törüm'n kim artatı udaçı erti" (Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini töreni kim boza bilecekti?)" cümlesindeki fikirle aynıdır. TÜRK DİLİ TARİHİ 317 Kutadgu Bilig Karahanlı Dönemi'nin ölçünlü (standart) Türkçesi ile yazılmıştır. Eserin mensur ön sözünde dönemin ölçünlü dili için "Buğra Han tili" (manzum ön sözde "han tili") terimi kullanılmıştır. Ön sözün meçhul yazarı şöyle diyor: "Çin ve Mâçin âlim ve bilgelerinin hepsi ittifak ederler ki doğu vilâyetinde, bütün Türkistan ellerinde Buğra Han dilinde, Türk lisanında bu kitaptan daha iyisini asla kimse yazmadı." Görüldüğü üzere devrin ölçünlü dili "Buğra Han dili" terimiyle anlatılmakta, fakat dilin genel adı "Türk lügati (dili)" olarak geçmektedir. Önsöz yazarı manzum ön sözde kendi dilini "Türkçe" olarak adlandırmıştır: Bu Türkçe koşuglar (şiirler) tüzettim sar/a. Yusuf Has Hâcib de kendi dilini "Türkçe" olarak adlandırır:
Geyik gibi gördüm bu Türkçe sözü, Onu yavaşça tuttum ve yaklaştırdım. (6617) Yusuf Has Hâcib eserini "Türkçe" yazdığını belirtmiş, fakat kullandığı alfabeden bahsetmemiştir. Bu yüzden Kutadgu Bilig'in asıl nüshasının hangi alfabeyle yazıldığı tartışılmıştır. Reşid Rahmeti Arat "Kutadgu Bilig'in hükümdara takdim edilen asıl nüshasının uygur harfleri ile yazılmış olduğunu kabul etmek, şimdilik, daha doğru olur." diyor (Arat 1947: XXXII). Gerçekten de aynı yıllarda eserini yazmış olan Kâşgarlı Mahmud'un "Bütün Türk dillerinde kullanılan harfler on sekizdir. Türk yazısı bu harflerle yazılır." diyerek Uygur harflerinin listesini vermesi (DLT I 1941: 8), bu fikri kabul etmeye bizi mecbur bırakıyor. Üstelik Kâşgarlı Uygur harfleri ve yazısı hakkında bazı bilgiler verdikten sonra "Kâşgar'dan Yukarı Çin'e dek, çepçevre bütün Türk ülkelerinde hakanların ve sultanların yarlıglan, mektupları eskiden beri bu yazı ile yazılagelmiştir." diyerek Uygur yazısının o yıllarda bütün Türk ülkelerinde yaygın şekilde kullanıldığını da açıkça belirtiyor (DLT I 1941: 10). Türkçe için Arap harflerinin 11. yüzyılda kullanıldığını gösteren belgeler bulunmasına rağmen bu kullanımın 12. yüzyılda yaygınlaştığını düşünebiliriz. Arat, eldeki nüshaların dayandığı nüshanın ise Arap harfli olduğunu düşünmektedir (Arat 1947: XXXII). Biz manzum ön sözdeki 318 Ahmet B. ERCİLASUN
beytine dayanarak ilk nüsha gibi, manzum önsözü yazanın elinde bulunan nüshanın da Uygur harfli olduğunu düşünmekteyiz. O sırada Uygur harfleri çoğunluk tarafından unutulmuştur; dolayısıyla kitabı işiten anlar ama okuyan anlayamaz; daha doğrusu okumak istese de okuyamaz. Bu dönemin de 12. yy'ın ikinci veya 13. yy'ın birinci yarısı olduğunu düşünüyoruz. Karahanlılar döneminden çok az eser bugüne ulaşmıştır. Buna karşılık Kutadgu Bilig üç nüsha ile bugüne ulaşmış, hatta Ankara'daki eski bir yazmada ve Saraycık'ta bulunan bir küp üzerinde bazı beyitlerine rastlanmıştır. Bu durum, onun Türk dünyasında yaygın bir eser olarak çok okunmuş olduğunu gösterir. Mensur önsözdeki "Bu kitap hangi padişaha, hangi iklime ulaştı ise o illerin bilgeleri ve âlimleri kabul edip her biri bir türlü ad verdiler." ifadesinden de eserin yaygınlığı, özellikle hükümdarlar katındaki itibarı açıkça anlaşılmaktadır. Kitaba ayrı ayrı ad veren ülkeler, mensur ve manzum ön sözde Çin. Mâçin, Maşrık (Doğu), İran, Turan şeklinde sayılmaktadır. "Çin ve Mâçin" ile o zamanki Türk dünyasının en doğu bölgeleri kastedilmektedir. Elimizdeki nüshalardan birinin Herat'ta yazılıp İstanbul'a getirilmiş olması, birinin Fergana'da, üçüncüsünün ise Kahire'de bulunması da Türkistan'dan Mısır'a ve İstanbul'a ulaşan bir coğrafyayı işaret etmektedir. Eldeki nüshaların 14 ve 15. yüzyıllara ait olması da esere gösterilen ilginin 15. yüzyıl sonlarına dek sürdüğünü göstermektedir. 11. yüzyılın ikinci yarısında yazılan Kutadgu Bilig, 400 yıl boyunca bütün Türk dünyasında sürekli ilgi görmüş, 16. yüzyıldan itibaren unutulmuştur. 1825'teki ilk tanıtımını bir yana bırakırsak Vambery'nin 1870'teki kitabından itibaren Kutadgu Bilig'in tekrar bilim dünyasının sürekli ilgisine mazhar olduğunu; Doğu Türkistan'da dahi ilmî yayınının yapıldığını ve son yıllarda bağımsız Türk cumhuriyetlerinin tamamında neşredildiğini görmekteyiz. Böylece uluğ Has Hâcib Yusufun, eserinin sonunda belirttiği dilek yerini bulmuştur. Yusuf şöyle diyor:
TÜRK DİLİ TARİHİ Elig til nişānı munu bu bitig Saŋa kodtum emdi bitip ay tetig El ve dilin nişanı işte bu eser; Yazıp sana bıraktım ey zeki er! Unıtma mini ay okıglı tirig Özüm dünyâ kodsa töşense yirig Unutma beni ey okuyucu er! Dünyayı koysam, üstüme döşense yer. Yusufun üstüne toprak döşeneli 900 yılı, geçti; fakat onun dilinin ve elinin nişanı olan kitap Kâşgar'dan İstanbul'a kadar hâlâ bütün Türklerin elinde. 2.1.2. DÎVÂNİ) LÜGATİ'T-TÜRK Dîvânü Lügati't-Türk, Türkçenin bilinen ilk sözlüğüdür. Kâşgarlı Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed tarafından 1072 Ocağında yazılmaya başlanmış, 1077 Ocağında bitirilmiştir. Mahmud eserini, Abbasî halifesi Muhammedü'l-Muktedî bi-Emrillâh'ın oğlu Ebü'l-Kasım Abdullah'a sunmuştur. Eserin malzemesi Türk dünyasından toplanmış, Bağdat'ta kitap hâline getirilmiştir. Eserin tam adı "Kitâbü Dîvânı Lügati't-Türk"tür "Türk dillerini toplayan kitap" demektir. Kâşgarlı Mahmud, döneminin Ölçünlü (standart) dilinin sözlüğünü yazmakla birlikte çeşitli Türk boylarının ağızlarına da yer vermiştir. Bu bakımdan eserine "Türk lügati (Türk dili)" yerine "Türk lügâti (Türk dilleri)" demiştir. Buradaki "diller"den maksat ağızlardır: Oğuzların dili, Kıpçaklann dili, Arguların dili. "Dil" kelimesi bugün de bu anlamda kullanılmaktadır: İstanbul'un dili Muğla'nın dili Erzurum'un dili. Hatta farklı kullanım ve üslûp özelliklerini belirtmek üzere Peyami Safa'nın dili, Tanpınar'n dili gibi anlatımlara da başvurulur İşte Kaşgarlı Mahmud'un "lügât (diller)" terimini tercih etmesinin sebebi budur Nitekim Amerika'daki yayınında da eserin adı "Compendium of Turkic Dialects (Türk Şiveleri Lügati)" olarak verilmiştir. Kâşgarlı Mahmud'un Karahanlı Hanedanı'na mensup bir şehzade olması kuvvetle muhtemeldir. Babas. Hüseyin Çağrı Tigin 1056-1057 yıllarından önce Barsgan emiri idi. Eserinin Barsgan maddesinde Kâşgarlı, "Bu şehir Mahmud'un babasının şehridir." kaydını düşmüştür (DLT III 1941: 417. 320 Ahmet B. ERCİLASUN 418). Babasının babası Muhammed Buğra Han 1056-1057 yıllarında Kâşgar'da Doğu Karahanlı hükümdarı idi ve 1057'de yerini Hüseyin Çağrı'ya bırakmıştı. Bu yıllarda Kâşgar'da çok şiddetli taht kavgaları görülür. Kâşgarlı Mahmud'un dedesi Muhammed Buğra Han'ın ikinci karısı, ailenin bütün fertlerini öldürterek kendi oğlu İbrahim'i tahta çıkardı; fakat İbrahim de hanedanın başka bir üyesi tarafından öldürüldü (Mercii 2000, 25). Bu hadiseler sırasında Kâşgarlı Mahmud'un babası Hüseyin Çağrı'nın da öldürüldüğünü ve 1057-1059 yılları arasında Mahmud'un Kâşgar'dan kaçtığını tahmin etmek mümkündür. Mahmud Türk ellerini bir süre dolaştıktan sonra Bağdat'a gitmiş olmalıdır. Malazgirt Savaşı sırasında onun Bağdat'ta olduğu ve eserinin hazırlıklarıyla meşgul bulunduğu düşünülebilir. 26 Ağustos 1071'de Malazgirt'te Bizans'ı bozguna uğratan Selçuklu Türkleri, dünyanın bir numaralı gücü hâline gelmişler; bütün Ön Asya ve Orta Asya'ya hâkim olmuşlardı. Mahmud'un eserini, bu siyasî üstünlüğün şuurunda olarak yazdığı, Araplara önemli mevkilere gelmek için Türkçe öğrenmelerini tasviye etmesinden ve Tanrı'nın, dünyanın idare yularını Türklerin eline verdiğini belirtmesinden açıkça bellidir. Standart dilin dışında en çok Oğuzların ağzına yer vermesi ve diğer Türk kollarının boylarını saymazken Oğuzların 22 (bilâhare 24) boyunu damgalarıyla beraber sayması da bu siyasî üstünlük dolayısı iledir. Mahmud'un dedesi Muhammed Buğra Han, Yusuf Kadir Han'ın oğludur. O da Harun Hasan Kılıç Buğra Han veya Ebü'l-Hasan Ali vasıtasıyla Satuk Buğra Han'ın oğlu Baytaş'a bağlanmaktadır. Bu durumda Kâşgarlı Mahmud, Satuk Buğra Han'ın 6. veya 7. göbekten torunudur. Son yıllarda Kâşgar yakınlarında Mahmud'un mezarının bulunduğu ileri sürülmüştür (Mutiy-Osmanov 2002). Eğer bu doğru ise 1077'den sonra Mahmud'un Kâşgar'a döndüğü ve orada öldüğü kabul edilebilir. Bu sırada Kâşgar tahtında Tavgaç Ulug Buğra Kara Han Ebû Ali Hasan bin Arslan Süleyman Han oturmaktadır ki bu hükümdar, Yusuf Has Hâcib'in Kutadgu Bilig'i sunduğu hükümdardır. Onun uzun hükümdarlık döneminde "Kâşgar, ardı arası kesilmeyen mücâdeleden bıkmış âlim ve mütefekkirler için, arzu edilen bir huzur diyarı sayılmış olabilir" (Arat 1947: XVIII). Bilim ve dile çok önem veren Balasagunlu Yusufun da uluğ has hâcib olduğu bu dönemde Mahmud'un Kâşgar'a rahatça geldiği ve sarayda bir hanedan üyesi olmaktan çok bir bilim adamı olarak itibar gördüğü tahmin edilebilir. Kâşgar'da bulunan mezar gerçekten Mahmud'a ait ise onun Balasagunlu Yusuf la tanışıp görüşmüş olması gerekir. Ancak bu tanışma her ikisi de eserlerini yazdıktan sonra olmuştur. TÜRK DİLİ TARİHİ 321 Kâşgarlı Mahmud sadece bir sözlük yazarı değildir. Sözlüğünde belirttiğine göre o, Cevâhirü'n-Nahv fî-Lügati't-Türk (Türk dilinin gramer cevherleri) adlı bir de gramer yazmıştı. Ancak bu gramer bugüne dek bulunamamıştır. Sözlükte verilen bilgilere bakınca Kâşgarlı'yı sadece bir sözlükçü ve gramerci olarak nitelemenin de yeterli olmadığı anlaşılır. O aynı zamanda bir diyalektolog (ağız araştırmacısı), etnolog ve halk edebiyatı araştırmacısıdır. 11. yüzyılın bu çok yönlü Türkoloğunu Radloff haklı olarak "Türkolojinin babası" saymıştır. Kâşgarlı Mahmud'un Türkçe ve Arapça yanında Farsçayı da iyi bildiğini; başta coğrafya, tarih ve din bilimleri olmak üzere döneminin başlıca ilimlerinden haberdar olduğunu düşünebiliriz. Kâşgarlı Mahmud, eserinin mukaddimesinde kendisini ve yaptığı işi şöyle anlatıyor: "Ben onların en uz dillisi, en açık anlatanı, akılca en incesi, soyca en köklüsü, en iyi kargı kullananı olduğum hâlde onların şarlarım, çöllerini baştan başa dolaştım. Türk, Türkmen, Oğuz, Çiğil, Yağma, Kırgız boylarının dillerini, kafiyelerini belliyerek fayadalandım; öyle ki, bende onlardan her boyun dili, en iyi yolda yerleşmiştir. Ben onları en iyi surette sıralamış, en iyi bir düzenle düzenlemişimdir" (DLT I 1941: 4). Görüldüğü gibi Kâşgarlı kendi niteliklerinin farkındadır. Kendisini standart dili en iyi bilen birisi olarak nitelemekte ve Türk dünyasını dolaşarak birçok boyun dilini öğrendiğini ifade etmektedir. Kâşgarlı Mahmud aynı zamanda bilinçli bir Türkçüdür. Eserinin Türk maddesinde "Yüce Tanrı 'benim bir ordum vardır, ona Türk adını verdim, onları doğuda yerleştirdim. Bir ulusa kızarsam Türkleri, o ulus üzerine musallat kılarım' diyor" şeklindeki kutsî hadisi aktardıktan sonra Kâşgarlı şöyle devam ediyor: "İşte bu, Türkler için bütün insanlara karşı bir üstünlüktür. Çünkü, Tanrı onlara ad vermeyi kendi üzerine almıştır; onları yeryüzünün en yüksek yerinde, havası en temiz ülkelerinde yerleştirmiş ve onlara 'kendi ordum' demiştir. Bununla beraber Türklerde güzellik, sevimlilik, tatlılık, edep, büyükleri ağırlamak, sözünü yerine getirmek, sadelik, öğünmemek, yiğitlik, mertlik gibi öğülmeye değer, sayısız iyilikler görülmektedir"(DLT I 1941: 351-352). Eserinin girişinde de, birkaç cümlelik Tanrı'ya övgü ve peygambere dua kısmından hemen sonra Kâşgarlı şöyle diyor: "İmdi, bundan sonra Muhammed oğlu Hüseyn, Hüseyn oğlu Mahmud der ki: Tanrının devlet güneşini Türk burçlarında doğdurmuş olduğunu ve onların milkleri üzerinde göklerin bütün teğrelerini döndürmüş bulunduğunu gördüm. Tanrı onlara Türk adını verdi ve onları yeryüzüne ilbay kıldı. Zamanımızın hakanlarını onlardan çıkardı; dünya milletlerinin idare yularını onların ellerine verdi; onları herkese üstün eyledi; kendilerini hak üzere kuvvetlendirdi, Onlarla birlikte çalışanı, onlardan yana olanı aziz kıldı ve Türkler yüzünden onları her dileklerine eriştirdi; bu kimseleri kötülerin -
ayak takımının- şerrinden korudu. Okları dokunmaktan korunabilmek için, aklı olana düşen şey, bu adamların tuttuğu yolu tutmak oldu. Derdini dinletebilmek ve Türklerin gönlünü almak için onların dilleriyle konuşmaktan başka yol yoktur" (DLT I 1941: 3-4). Türklerin üstün bir millet olduğuna ve pek çok üstün nitelikler taşıdığına dair bu düşünceler Mahmud'un nasıl bir Türkçü olduğunu açıkça gösterdiği gibi dönemin gerçekçi bir görünüşünü de yansıtmaktadır.
Dîvânü Lügati't-Türk'ün tek yazması vardır; Ali Emirî Efendi tarafından İstanbul'da Beyazıt Camii yanındaki bir sahafta, 1917 yılında bulunmuştur. Hâlen, Emirî Efendi'nin bağışladığı kitaplarla kurulmuş bulunan, İstanbul'un Fatih semtindeki Millet Kütüphanesi'ndedir. Yazma, Sâveli Muhammed bin Ebî Bekr ibni Ebi'1-Feth tarafından 1266'da Şam'da tamamlanmıştır. Dîvânü Lügati't-Türk, Türkçeden Arapçaya bir sözlüktür. Türkçe sözlerin Arapça karşılıkları verildikten sonra mutlaka kelimelerin içinde bulunduğu bir örnek cümle verilir. Örnekler sık sık bir atasözü veya bir dörtlük de olabilmektedir. Daha sonra örneğin Arapça karşılığı yazılır. Eğer madde başı olan kelime Türk kişi veya boy adlarından biri ise ayrıca açıklamalar yapılır. Özel adlar dışındaki önemli kelimeler için de bazen açıklamalar yapılmıştır. Madde başı fiil ise "aldı, yazdı" şeklinde bilinen geçmiş zamanın teklik 3. şahsında verilir. Örnek ve Arapça anlam bittikten sonra fiilin geniş zamanı ile mastarı (alur-almak, yazar-yazmak) mutlaka yazılır. Bunun sebebi, geniş zaman ekinin, bugün olduğu gibi o zaman da kurala bağlanamaması (almak'ta -ur, fakat yazmak'ta -ar eki); mastar ekindeki kaf veya kef harfi vasıtasıyla fiilin kalın veya ince olduğunun belirtilmek istenmesidir. Tabiî ki eserde, bugünkü sözlük düzenlemesinde olduğu gibi madde başları alt alta sıralanmamış; yeni madde başı, önceki maddenin bittiği yere yazılmıştır. Bu durumda okuyucunun maddeyi rahatça görebilmesi için madde başının üstü kırmızı mürekkeple çizilmiştir. Türkçe örneklerin üstünde de kırmızı çizgi vardır. Örnek cümleleri ve açıklamalarıyla Dîvânü Lügati't-Türk modern ve ansiklopedik bir sözlük gibidir. Kâşgarlı Mahmud yer yer gramer açıklamalan da yapar. O kadar ki bu açıklamalar bir araya getirilse, eksik de olsa, küçük bir Karahanlı Türkçesi grameri elde edilebilir. Ayrıca çeşitli Türk boylanrıın ağızlan hakkında TÜRK DİLİ TARİHİ 323 verilen bilgiler, dönemin diyalektolojisine dair genel bir fikir edinilmesini sağlar. Eser Araplara Türkçe öğretmek maksadıyla yazılmıştır. Bunun için eserin mukaddimesi ve açıklamaları hep Arapçadır. Yine bunun için madde başlan, Arap sözlükçülük geleneğine göre sıralanmıştır. Türkçe kelimeler Arapça kelime sınıflandırmalarına (hemzeli, salim, şeddeli, üçlü, dörtlü vb.) ve vezinlere göre tasarlanarak (söz gelişi yazdı, fa'li vezninde) aynı vezindeki kelimeler bir başlık altında toplanmış; kendi içlerinde ise alfabe sırasına konulmuştur. Bir Arabın yararlanabileceği bu düzenden bir Türk kolay kolay yararlanamaz. Bunun için eserin modern yayınlarında Lâtin alfabesi sırasına göre dizinler yapılmıştır. Dîvânü Lügati't-Türk'te kelimelerin örnekleri olarak kullanılan şiirler, Karahanlı devrine ait küçük bir antoloji oluşturur. Şiirlerin tamamı 764 mısradır. Özellikle koşma tarzı halk şiirinin pek çok örneği vardır. Eser antoloji olarak hazırlanmadığı, bir sözlük olduğu için şiirler hiçbir zaman bütün olarak görülmezler. Sözlüğün gereği olarak kelimelere örnek diye verilirler ve dolayısıyla ya bir dörtlük ya bir beyit şeklinde karşımıza çıkarlar. Ancak dörtlüklerin son mısraındaki ortak kafiye ve konu birliği, aynı şiirin, eserin farklı yerlerindeki dörtlüklerini bir araya getirmemize imkân sağlar. Araştırıcılar bu yolla eserdeki bentleri bir araya getirmişler ve eksik parçalan bulunsa da şiirleri bütün olarak görmemizi sağlamışlardır (Brockelmann 1920; Stebleva 1971; Ercilasun 1985; Tekin 1989). Bunlar arasında 14 dörtlükten oluşan uzun savaş ve bahar şiirleri de vardır. Dîvânü Lügati't-Türk'teki şiirlerde en çok işlenen konular sırasıyla savaş ve bahardır. Savaş sahneleri ve bahara ait manzaralar yoğun birkaç dörtlük içinde, çok canlı tasvirler hâlinde yansıtılır. Aşağıdaki dörtlüklerde erlerin durumlan ve savaşın kanlı sahneleri çok canlıdır: Eren arıg örpeşür Öçin kekin irteşür Sakal tutup tartışur Köksi ara ot tüter (1-230) Erler yaman kabanr, Öçle kinle bakışır, Sakal tutup çekişir, Göğüslerden ateş tüter. 324 Ahmet B. ERCİLASUN Öpkem kelip ogradım Arslanlayu kükredim Alplar başın togradım Emdi meni kim tutar (I-125) Öfkem gelip uğradım, Arslan gibi kükredim, Alplar başını doğradım, Şimdi beni kim tutar? Kanı akıp yuşuldı Kabı kamug teşildi Ölüg bile koşuldı Togmış küni uş batar (II-128) Kanı akıp fışkırdı, Bedeni hep deşildi Ölülerle koşuldu Doğmuş güneşi batar Budist Uygurlar üzerine yapılan ve başarıyla sonuçlanan akın bir zafername gibidir: Kimi içre oldurup Ila suvın keçtimiz Uygur tapa başlanıp Mıŋlak ilin açtımız (III-235) Gemi içre oturup İli suyunu geçtik; Uygurlara yönelip Mınglak elini açtık. Tünle bile bastımız Tegme yaŋak bustımız Kesmelerin kestimiz Mıŋlak erin bıçtımız (I-434) TÜRK DİLİ TARİHİ 325 Geceleyin bastık, Her tarafa pustuk, At perçemini kestik, Mınglak erini biçtik.
Yabakular üzerine yapılan akını anlatan şiirin aşağıdaki dörtlükleri varsağı havasındadır: Tünle bile köçelim Yamar suvın keçelim Terŋük suvın içelim Yuvka yagı ovulsun (II-5) Gece ile göçelim, Yamar suyunu geçelim, Kaynak sudan içelim, Yufka düşman didilsin. Kıkrıp atıg kemşelim Kalkan süŋün cumşalım Kaynap yana yumşalım Katıg yagı yuvılsun (I-441) Haykırıp at sürelim, Kalkan, süngü vuralım, Kaynayıp yumşayalım, Katı düşman incelsin. 326 Ahmet B. ERCİLASUN Tegre alıp egrelim Attın tüşüp yügrelim Arslanlayu kükrelim Küçi anın kevilsün (II-13) Çepçevre kuşatalım, Attan inip koşuşalım, Arslan gibi kükreyelim, Onun gücü gevşesin. Aşağıya aldığımız dörtlüklerde çok canlı bir bahar tasviri göze çarpar. Kulan tükel komıttı Arkar sukak yumıttı Yaylag tapa emitti Tizig turup segrişür (I-214) Kulanlar hepsi coştu, Sığın geyik toplaştı, Yayla taraf koşuştu, Sıra sıra zıplanır. Alın töpü yaşardı Urut otın yaşurdı Kölniŋ suvın küşerdi Sıgır buka müŋreşür (II-79) Dağ tepeler yeşerdi, Kuru otlar gizlendi, Gölün suyu kabardı, Sığır boğa böğrüşür.
TÜRK DİLİ TARİHİ 327 Yagmur yağıp saçıldı, Türlü çiçek soyuldu, İnci kabı açıldı, Misküamber karışır.
Dîvânü Lûgati't-Türk'teki bu bahar tasviri, aşağıya bazı beyitlerini aldığımız Kutadgu Bilig'deki bahar tasvirine çok benzer. Bu benzerlik aynı çağda, aynı coğrafyada yaşayan, aynı milletin fertlerinin, benzer manzaralar karşısındaki benzer duygulanış ve tavır alışlarının tabiî sonucudur. Kurumış yıgaçlar tonandı yaşıl Bezendi yipün al sarig kök kızıl (67) Kurumuş ağaçlar donandı yeşil, Bezendi mor, al, sarı, yeşil, kızıl. 328 Ahmet B. ERCİLASUN Tümen tü çiçekler yazıldı küle, Yıpar toldı kâfur ajun yıd bile (70) On binlerce çiçek gülerek yayıldı, Dünya misk ve kâfur kokusuyla doldu. Elik külmiz oynar çiçekler üze Sıgun muygak agnar yorır tip keze (79) Keçi, karaca oynar çiçeklerde; Sığır, geyik ağnanıp durur yerde. Kalık kaşı tügdi közi yaş saçar Çiçek yazdı yüz kör küler katgurar (80) Gök kaşını çattı, gözü yaş saçar; Çiçek açtı yüz, katılarak güler. Dîvânü Lügati't-Türk'ün çeşitli dörtlüklerinin bir araya getirilmesiyle oluşturulan aşağıdaki şiirde eski bozkır yaşayışından bir kesitin canlandırıldığı bir av ve eğlence partisi vardır; belki de av mevsimindeki bir âdet canlandırılmaktadır: Yigitlerig ışlatu Yıgaç yemiş ırgatu Kulan keyik avlatu Badram kılıp avnalım (I-263) Yiğitleri işletip, Meyva yemiş toplatıp, Kulan geyik avlatıp, Bayram kılıp avunalım. Çagrı birip kuşlatu Taygan ıdıp tışlatu Tilki toŋuz taşlatu Erdem bile öglelim (II-243) TÜRK DİLİ TARİHİ 329 Doğan verip kuşlatıp, Tazı koşturup dişletip, Tilki domuz taşlatıp Hüner ile övünelim.
Yukarıda örneklerini gördüğümüz hamasî ve pastoral şiirler Dîvânü Lügati't-Türk'te çoğunluktadır. Az da olsa lirik dörtlükler de vardır. Aşağıdaki dörtlüklerden birinde bir güzelin tasviri, diğerinde canlı bir aşk sahnesi görülür: Bulnar mini ulas köz Kam meŋiz kızıl yüz Andın tamar tükel töz Bulnap yana ol kaçar (I-60) 330 Ahmet B. ERCİLASUN Yakar beni o baygın göz, O kara ben, o güzel yüz, Tavırları pek soylu kız Tutsak edip yine kaçar.
Dîvânü Lügati't-Türk'te dokuz dörtlüğü bulunan Alp Er Tonga sagusu, Türk destanının belki de en eski parçası ve edebiyatımızın en eski ağıtıdır: Alp Er Toŋa öldi mü Esiz Ajun kaldı mu Ödlek öçin aldı mu Emdi yürek yırtılur (I-41) Alp Er Tonga öldü mü, Yaman dünya kaldı mı, Felek öcün aldı mı Artık yürek yırtılır. "
Gizli tuzak uzattı, Beyler beyin şaşırttı, Kaçsa nasıl kurtulur? TÜRK DİLİ TARİHİ 331
Dîvânü Lügati't-Türk'te beyitler hâlindeki şiirler azdır. Bunlara çoğunluğu hikemî beyitlerdir. Pastoral, lirik ve hamasî beyitler de vardır Konusu itibariyle aynı şiirin parçaları olan aşağıdaki üç beyit terken katuna (kraliçeye) yazılmış bir kasideye benzemektedir: 332 Ahmet B. ERCİLASUN
Dörtlükler hâlindeki şiirler hece vezniyle yazılmıştır. Çoğunluğu 4+3 duraklı, 7 hecelidir. Bazı dörtlüklerse 4+4 duraklı, 8 hecelidir. 6 ve 5 heceli dörtlükler de vardır, fakat çok azdır. 4. mısralarındaki ortak kafiyelerle birbirlerine bağlanan dörtlükler, koşma tarzının Türk edebiyatındaki ilk örnekleridir. Dörtlüklerin ilk üç mısraı, kendi aralarında kafiyelidir. Duraklar, yarım kafiye ve redif sonraki dönemlerin koşmalarında olduğu gibi bu şiirlerin de başlıca ahenk unsurlarıdır. Dîvânü Lügat't-Türk'teki dörtlüklerin aruzla yazıldığını ileri süren araştırıcılar da vardır (Stebleva 1971, Tekin 1989). Eserdeki beyitlerin çoğu ise aruzla yazılmıştır. En çok kullanılan vezinler "3 müstef'ilün", "mef'ûlü fâilâtün mef'ûlü fâilâtün" ve "tnefûlü fâilâtün mefûlü fâilün"dür. Türk dili için bir hazine değerinde olan Dîvânü Lügati't-Türk; Köktürk, Eski Uygur ve Karahanlı Dönemi metinlerini çözmede kullanılabilecek en önemli sözlüktür. Bu sözlüğün bulunup yayımlanmasıyla Eski Türkçe döneminin pek çok sorunu çözülmüştür. Kâşgarlı Mahmud eserine, pek az istisna ile, sadece Türkçe kökenli kelimeleri almıştır. Arapların Türkçe öğrenmesi için yazılan bir sözlüğe Arapça kelimelerin alınmaması çok normaldir. Aynı yıllarda yazılan Kutadgu Bilig'den anlaşıldığına göre 11. yüzyıl Türkçesinde az sayılamayacak derecede Arapça ve Farsça kelime vardı. TÜRK DİLİ TARİHİ 333 Yüklə 4,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
