Türk edebiyatının islamiyet'ten önce ve îslamî dönem genel tasnifi içinde; Türk Halk Edebiyatı kendine has yerini almaktadır. Bu edebiyat

198

harp, zelzele gibi büyük olaylar anlatsa da destan reel ifadelerden uzak hazır kalıplar halinde, belli bir sosyal çevre içine oturmamış, mahalli renklerden yoksun olarak karşımıza çıkıyor.

Destan

Dinleyin ahibba edeyim beyan Dillerde daima söylerisin heman Bin üçyüz on üçte bitin ki tamam Yunarüler ile olan kavgayı

Daim kahbelikle çıkar meydane Eşkıyadır diye eder bahane Kadın, erkek demez kasdeder cane Hiç mi düşünmekler ganî Mevla 'yi

iptida Girid'e bin parmak vurdu Miralay Vaso 'yu kumandan koydu Cezire usatı bunlara uydu Şübhesiz anlar da bulur belayı

Devletlere hemen haber erişti Cümlesi hep birden telaşa düştü Harb sefineleri çabuk yetişti Abluka ettiler hemen adayı

Vaso'ya nasihat hiç kar ekmedi Fenalıklanndan hiç vazgeçmedi Henüz oradadır çıkıp gitmedi Lakin kaptırmazlar hazır lokmayı

Yunanîler kat'en karar verdiler Hayır yok Girit'ten bize dediler Hudut boylanna yüz çevirdiler Bak şimdi yediler tatlı helvayı

Hududu boş sandı bu serseriler Açlık, susuzluktan canları inler Görsünler vahşîlik anları neyler Taciz eylediler bütün dünyayı

Giriştiler hudut tecavüzüm Cesur görünmeğe halkın gözüne Nasıl çıkacaklar insan yüzüne Şiddetli gördüler müdafaayı

199

Pek çok tecavüze cür'et ettiler Hayli leş bırakıp geri gittiler Kaçarken birbirin şurup ittiler îsîamlar arkadan çekti yunayı

Huda-yı lemyezel haksız iş yapmaz Mazlumların ahın yerde bırakmaz Yakında gösterir pek çok uzatmaz Bir anda mahveder kavm-ı adayı

Padişah tahtında çok sabır etti Elbet bu sabrın da vadesi yetti Umum kumandana irade etti Görsünler düşmanlar şimdi kavgayı Beş rumt Nisan 'da harb ilan oldu Düşmanların yüzü saranp soldu Yunan askerleri acep ne oldu Bırakıp kaçtılar koca ovayı

Ol saat çalındı hücum borusu islam askerleri arslan yavrusu Eğer isterseniz sözün doğrusu Bunlara layıktır demek fedayi

Her taraftan girişildi kavgaya Otuz altı saat sırtı sıraya Top, tüfenk sesleri çıktı semaya Zabitler kesmedi hiç kumandayı

Edhem Paşa geldi meyddn-ı harbe Askere buyurdu korkmayın asla istirahat edin var asker burda Teneffüs ediniz biraz havayı

Asker dedi Paşa 'm rica ederiz Biz ceng ü cidalde rahat ederiz Ölür isek dahi rahat ederiz Biz istemeyiz işbu tabiyeyi

Gelürken anamız eyledi nida Ay&llerinizle edin elveda Yavrularınız! gözetsün Huda Allah açık itsün sizlere rahı

Ömrümüz var ise yine geliriz înşaallah sizi hep sağ buluruz Ya şehid veyahut gazi oluruz Hemen biz bu yolda olduk fedayî

200

Babalanmızın öptük elini Kimimiz bıraktık taze gelini Bu devlet uğruna verip serini Canlar atıp geldik bizler burayı

Böyle söylenerek hep vedalaştık Hududa gelince bunca dağ aştık Kimimiz kurşuna sînemiz açtık Biz hiç düşünmeyiz artık dünyayı

Yaşasınlar şeci, arslan askerler Cesur kahramanlar er oğlu erler Şecaatlerinden titriyor yerler Edelim anlara hayır duayı

Hayri Paşa eydür: Haydi ileri Gün bugün evlatlar kalmayın geri Memnun eyleyelim Hak Peygamberi O emir kılmıştır bize gazayı

Bir taraftan Neş'et Paşafirkası Bulundur mevki' hudut ortası Göründü karşıdan düşman noktası Yerelim düşmana şimdi cezayı

Memduh Paşanın da çoktur gayreti Görenlerin mutlak artar hayreti Bir başka kuvvettir Hak din kuvveti Tarumar ettirir bütün adayı

Hakkı Paşa daim gözetir hakkı Hatırdan çıkarmaz cenab-ı Hakk'ı Yedirir askerlere güzel erzakı Gayreti tuttu kubbe-i mînayı

Haydar Paşa dahi vezîr-i sadık ismi müsmmaya hem de mutabık Askeri kendine düşmüş muvafık Hatırdan çıkarmaz ulu Mevla 'yi

Gazi Osman Paşa, hem Osman Paşa Nüfuzları geçer dağlara tasa Korkmaz bu arslanlar salar ateşe Memnun eylediler bütün dünyayı

Erkan-ı harbier de hep gider önden Fenn-i harbie çektik düşmana perde Sıkıştı düşmanlar hem üç dört yerde Aldık ellerinden biz Tesalya 'yi

201

Herde bütün süvarikolları Muayene etti bunlar yolları Dehşete getirdi gören bunları Toz duman ettiler bütür ovayı

Az. uzak durdular Yeni Şehir'den Piyadeler dahi geldi nehirden Arş ileri etti cümlesi birden Kaçtı Yunanlılar bırakt(ı) orayı

Istikbale çıktı ordaki Türkler Birlikte Rumlar'la hem Yahudiler Büyürün diyerek davet ettiler Çok ettiler Yunanlı 'dan şekvayı

înayet-i rahmet yetişti bize Üçler'le Yediler hem Kırklar bile Birlikte girdiler Yeni Şehir'e Şükür fetheyledik diktik bayrağı

Mehmed acizleri söyledim yani Usan-ı acz ile işbu destanı Kusurum bilirim çoktur noksanı Görünüz fakiri afve sezayı236

Aşık Mehmed

b.b. Aruz Ölçüsüne Dayalı Türler

Halk edebiyatı ürünlerinin manzum eserleri, önceleri millî vezin hece ile sözlü olarak söyleniyordu. Bilindiği gibi, îslamiyetten önceki Türk hayatında idare eden sınıfla idare edilen boy-il-ulus ve budun arasında duygu, düşünce, ülkü; hayat ve kainat anlayışı bakımından fazla bir fark yoktu.

Türkler, îslamiyeti büyük çoğunluk halinde 10. asırdan itibaren kabul ettiler. îslamiyeti kabulleri, aslında yerleşik ve göçebe olan Türklerin hayatlarında eski an'aneler devam etti. Hatta, eski dinlerin bazı an'anelerini îslamlaştırdılar. Ancak şehir ve kasabalarda sonradan kurulan medreseler mahdut sayıdaki insanları yeni dinin emrinde îslamî ilimler ile bilgi bakımından üstün hale getirince manevî hava bozuldu. Havas ve avam adlarıyla bir ikilik doğdu. Tabiî ki bunların bir edebiyattan da beraberlerinde geldi. Havas'ın edebiyatı Divan-Yüksek Zümre Edebiyatı idi. Avam'ın edebiyatı da Halk Edebiyatı idi. Aslında Divan Şairleri XX. yüzyıla kadar halk şiiri türün-de eserler vermişlerdir. Halk şairleri de bu yüksek zümre edebiyatı tür ve şekillerinde pek çok eser vermişlerdir. Halk şairleri, bilhassa-saz şairleri, Divan şairlerinden etkilenme ve biraz da özenti sonucu aruzla şiirler yazmış-

202

lardır. Bunlar aruzu iyi bilmedikleri için, aruzlu şiirleri birçok teknik kusurlarla doludur. Onlar, belirli kalıpların çevresinde dolaşmışlar, kulak dolgun-luğunun sağladığı yatkınlıkla aruz kalıplanna uyan şiirler söylemişler ya da yazmışlardır. Bilhassa XVII. asırdan sonra bazı Divan edebiyatı şekilleri, saz şairleri tarafından kullanılmış ve bunlara hususi isimler verilmiştir. Halk şiirinin. Divan şiirinden aldığı belli başlı nazım şekli gazeldir. Gazel şeklinde şiir söylemek Yunus Emre, Kaygusuz Abdal ile başlamıştır. Yunus ve Kaygusuz, dört mısra halinde telakki edilmesi mümkün olan Musammat (mısra ortaları da kafiyeli) gazel şeklim kullanmıştır. Böylece bir gazel-koşma kaynaşması ortaya çıkmıştır.

17. asırda Gevheri ve Aşık Ömer aruz veznim, divan şiiri dilini ve nazım şekillerim büyük ölçüde kullanmışlardır. Bu bir gelenek halini almış ve XIX. asRIn sonuna kadar devam etmiştir.

Halk şiirine mahsus aruz vezniyle söylenen şiirlerin başlıcalaRI: Divan, Selis, Semaî, Kalenderi, Satranç, Vezn-i Ahar'dır. Bunlar birbirlerinden ancak vezinleri, makamları ve ahenkleri ile ayrılmaktadır. Bunlar umumiyetle Murabba (dörtlük), bazen Gazel, Muhammes ve Müseddes şekilleriyle söylenmiştir.

1. Divan

Saz şairlerinin aruzlu şiirlerinin çoğu bu türdedir. Aruzun 3 Füilatün, 1 Failün kalıbında olan şiirlere divan adıNI verirler. Bu adlandırılış, yalnız kalıpla değil, ezgiyle de ilgilidir. Çünkü divanlar, özel bir ezgiyle okunurlar.237 Dörtlüklerden oluşan divanın kafiye şeması: (aaaa, bbba, ccca, ddda)'dır.

Divan

Ser-nigün kıldık zamanın sagar-ı mînasını Çekmeyiz simden gerii sakinin istiğnasını

Saganndan badesinden neş'esinden çektik el Basma çatsın felek ahval-i na-ber-casını

Hırka-püş olduk kalender-mesreb olduk hasılı Hiçe saydık alemin a'lasını ednasını

Düştüler çah-ı kazaya göz göre ikbal için Alemin gördük nice bînO. vü na-bînasını

Biz libas-ıfahn Mekkî çak çok ettik yine Talibi her kimse giysin atlas u dîbasını238

Mekkî

203

Divan

Şerh edip r&z-ı derünum ol cenana söylesem Payine yüzümü sürsem bî-bahane söylesem Katre-i eşkim dökülse dane dane söylesem Çektiğim her türlü gamdan bir nişane söylesem

Tutalım ben söylemişim ol peri ma 'zürdur Tıfl-ı nev-res hal-i dilden bilmemek meşhurdur Bilse de bî-merhamettir hüsnüne mağrurdur Bana rahm etmez o kafir müslümdna söylesem

Halimi takrir edersem yare bt-ma 'na yere Ede mi te 'sîr güya su gece mi mermere Ol kadar mazmunlu sözler söyledim ki dil-bere Bülbül-i güya oturdu bî-zebana söylesem

Çok muhabbet nüshasını alnıma yazdı kalem Başıma cem' oldu hep pervaneler çekti alem Ne çırağlar yaktı gör kim sîneme sem'-i elem Derdimi bir anlar olsa yana yana söylesem

Cam-ı çeşmimdir görünen eldeki peymane-var Saki-i gam dil sürahiden alır meyhane-var Gevheri bu keyfile çok söyledin dîvane-var Kail idim bir kelamı akılane söylesem 239

Gevheri

2. Selis

Saz şairlerinin aruzun feilatün/(failatün) feilatün/feilatün/feilün kalıbı-na uyan şiirlere selis denir. Selis de divan gibi ya gazel örgüsündedir ya da murabba, muhammes, müseddes biçimindedir. Kafiye şeması divanın aynıdır.

Selis

Gide mi haşre kadar hüzn île firkat acaba Yoksa hasıl ola mı yar ile vuslat acaba

O mürüvvetsiz o zülim o sitem-karenin ah Ere mi demlenme dest-i meserret acaba

Baksa bir kerre benim hal-i diğer-günuma ol Çeşm-i insaf ile etmez mi mürüvvet acaba

204

Beni gördükte yüzün döndürür ol afet-i can Ne içindir bana bu rütbe eziyyet acaba

Kime şekva edeyim kimlere feryad edeyim Uzanırsa nideyim leyle-i hasret acaba

Mürg-ı dil-ddr-ı heves bir gün olup meyi ede mi Kona mı Nuri kulun basma devlet acaba.

Tokadı Nurî

Selis

Yine aldı gam u efkar-ı dili dağ-ı tenin Acımaz mı yüreğin merhametin yok mu senin Ne reva çevri ola goncaya serv-i semenin Acımaz, mı yüreğin merhametin yok mu senin

Bunca cevr ettiğini kimseler ey gül edemez Ben gibi nale vü milisleri bülbül edemez Ah u efganıma kafir de tahammül edemez Acımaz mı yüreğin merhametin yok mu senin

Bunca derde kim kodun aşık-ı bî-çareleri Tiğ-ı cevrin ile açtın sineme yöreleri Dağ dağ oldu a kafir ciğerim pareleri Acımaz mı yüreğin merhametin yok mu senin

Çünkü göğsünde yok insafın a zalim nideyim Yarayım başım alıp özge diyara gideyim Sen git ağyar ile gül oyna da ben zar ideyim Acımaz mı yüreğin merhametin yok mu senin

Derd-i aşkın komadı Nuri mecalim yetişir Bu kadar çekmeye de kalmadı halim yetişir Yetişir çekticeğim gayri a zalim yetişir Acımaz mı yüreğin merhametin yok mu senin 240

Tokatlı Nurî

3. Semaî

Aruzun Mefaîlün/ Mefaîlün/ Mefaîlün/ Mefaîlün kalıbındaki şiirlere Semaî denir. Ayrı bir ezgi ile okunur. Kafiye düzeni, divan ve selise olduğu gibidir. Semaîler üç türlüdür.

a. Gazel, murabba, muhammes, müseddes biçiminde olanlar,

b. Musammat Semaî: Aruzun aynı kalıbında olan, fakat her beyti kafiyeli dört parçadan meydana gelen Semaîlerdir.

205

c. Ayaklı (yedekli) Semaî

Halk şairleri aruzun 4 Mefailün kalıbına Mafailün/ faulün ya da 2 Mafailün parçası ulayarak yazdıkları şüriere Ayaklı Semaî ya da Yedekli Semaî adı verilir.242

Semaî

Fitil veş giy külahı şem'a-yı süzmeden çıkma Dalaş sem 'in civarın merkez-i pervaneden çıkma

Eğer maksat seyahatsa gönül derya-yı vahdette Hubab-ı bade veş devret leb-i peymaneden çıkma

Eğer yarin yanağın okşamak öpmek ise arzun Deragus eyle dendan-ı dehan-ı soneden çıkma

Eğer Seyrani'ye süret-perest dersen bu deyrin sen Asıl divanna suret gibi büthaneden çıkma243

Seyranî

Semaî

Efendim gel bana bildir bu istiğna ne adettir Bana bildir bu istiğna ne adettir adalettir Bu istiğna ne adettir adalettir halavettir Ne adettir adalettir halavettir nezakettir

Nice ta'rifedem medhin bu alemde senin dilber

Edem medhin senin bu alemde dilber rüyin enver

Bu alemde senin dilber rüyin enver lebin sükker

Senin dilber rüyin enver lebin sükker saadettir

Yanaginda açılmıştır o gonca-ter gül-i ra'na Açılmıştır o gonca-ter gül-i ra 'na gözü şehla O gonca-ter gül-i ra 'na gözü şehla ne hüb sevda Gül-i ra'na gözü şehla ne hüb sevda ne takattir

Cüda kılmaz seni Hengam bedenden can cüda olsa Seni Hengam bedenden cüda olsa feda olsa Bedenden can cüda olsa feda olsa geda olsa Cüda olsa f eda olsa geda olsa şefaattir144

Hengamî

4. Kalenderi

Kalenderi, hakkında fazla bir inceleme görülmemektedir. Ancak Kalenderî'nin "Ahilik, Babaîlik, Abdallık, Haydarilik.. vb" gibi tarikatların isimi olması sebebiyle bu tarzdaki şiirlere de bu ismin verilmesi ihtimal dahilinde

206

ve şiirin Kalenderî'lere mahsus ayinlerde okunan Nefes/veya Nutuk'lann ahengi ile okunmaszndan ileri gelmektedir" şeklinde tarif edilmektedir.

Kalenderîler, aruzun Mefülü/ Mefailü/ Feilün kalıbı ve hece'nin 7+7 vezinleri ile yazıldığı ve özel bir beste eşliğinde söylendiği görülmektedir. Bazı araştırmacılar. Kalenderi'lerde kullanılan veznin, aruz'dan alınıp Halk edebiyatına mal edildiğim söylerler. Hakikatte ise, bu böyle değildir. Yapılan araştırmalar, Kalenderîlerin aruz'la değil, hece ile yazıldığını gösteriyor.

Kalenderîler de; divanlar, selisler, semailer gibi gazel, murabba, muhammes, müseddes biçimlerinde yazılırlar. Kalenderîler yapılarına göre üçe ayrılır.

a. Aruzun özel bir kalıbı ile gazel, murabba, muhammes, müseddes, biçimlerinde olanlar.

b. Ayaklı(yedekli) Kalenderler. Bu, Divan şiirindeki müstezatın aynıdır. Yine aruzun mefülü /mefaülü /mefaîlü /feulün kalıbında, mefülü /feülü /feülün, veya mefülü /mefail parçaları(ziyade) ulanan şiirleri ayaklı(yedekli) Kalenderi derler.

c. Hece ölçüsü ve dörtlükler biçiminde yazılan Kalenderîler. Hece ölçüsündeki dörtlüklerden oluşan Kalenderîler, bir dörtlüğün üçüncü mısrası, ondan sonraki dörtlüğün birinci mısrası olarak aynen tekrarlanır. Yalnız, son dörtlükte kafiye, anlam ve uyum bozulur.

Kalenderi

İçtin mi a canım yine mestane durursun Gamzen gibi aşıklara bigane durursun

Kimden söz işittin ki cefa hakkına dair Böyle güzelim hatırı virane durursun

Geç şahım otur basımın üstünde yerin var El bağlı efendim kime divane durursun

Bir çift idiniz vuslat-ı devlette geçen gün Nettin esini ey peri bir done durursun

Sen al ile basımdan alıp aklımı şimdi Ey rind-i felek-meşreb edîbane durursun

Öldürmek ise Nuri kulun kasdina böyle Cem hançeri oldur o paşam ya ne durursun

Tokatlı Nuri

Kalenderi

Gönlüm seni ey şüh-i sitem-ger sever oldu flicrin bana ah kim neler etti neler oldu

207

Sensiz geceler hem-demim ah-ı seher oldu Her saat-ı hicrin bana bin yıl kadar oldu

Feryad u figanım bu gece arşa dayandı Derd ü gam ile didelerim kana boyandı Firkat günü ah böyle uzandıkça uzandı Her saat-ı hicrin bana bin yıl kadar oldu

Rahm eyle bu firkat odunu sondur e fendim Bir katre zülal-ı lebim gönder efendim Mehcür olalı bir iki üç gündür efendim Her saat-ı hicrin bana bin yıl kadar oldu

Ahımla cihan gamz eder bu ne aceb ah Hicran oduna can u ciğer y andı bu şeb ah Neyse bu Gedayî kulunu terke sebeb ah Her saat-ı hicrin bana bin yıl kadar oldu246

Gedayî

5. Satranç

Satranç teriminin bir tür adı oluşunun sebebi bilinmemektedir. A. T. Onay, "Bu şekilde irticalen şiir söylemek güçlüğü mucib olduğu için sadrenc'den veyahut bentlerinin adedi onaltıyı, ekseriya, tecavüz etmediği için satranç tahtasının şeklinden alınmış olması muhtemeldir. "demektedir.

Satranç, musammat beyitlerden olduğu için, her mısra iki eşit parçaya bölünür ve iç kafiye bulunur. Musammat mısralar alt alta yazılırsa bir dörtlük elde edilir.

îç kafiyeye göre kafiye şeması: abab- aaab- dddb'dir. Satranç, hece ölçüsünün 8+8 kalıbına da uyar.

Saz şairlerinin aruzla yazdıkları türlerden biri olan Satranç'ın örnekleri de azdır. Ve ancak XIX. yüzyılda görülür. Aruzun 4 müfteilün kalıbındadır. Gazel biçimindedir. Özel bir beste ile söylenir.

Satranç

Medhine meddah olalım hüsrev-i hüban güzele Vasfına sözler bulalım dinleye yaran güzele

Benzeyemez hür u melek hidmetine çektik emek Dişleri zer sone gerek zülfü perişan güzele

Dayanamam nazlanna tüti gibi sözlerine Çekme seza gözh'rine kuhl-i Sıfahan güzele

208

Söyleme efsane gibi bakması bigane gibi Sem 'ine pervane gibi yan güzele yan güzele

Söylese diller dolaşır bakmaya gözler kamaşır Sırmalı kaftan yaraşır serv-i hıraman güzele

Yüzüne zer hızma ile cebhe zeheb düzme ile Başta oya yazma ile yakışır elvan güzele

Ruhları gül gonca femi kendi aşiret Hatem'i Gezseler Rum u Acem 'i olmaya akran güzele

Serv-i sehî kametime k&met-i kıyametime Gelse eğer da 'vetime kesmeli kurban güzele

Emrine ta 'at edelim cevrine gayret edelim Haneyi halvet edelim bir gece mihman güzele

Cam ile mey süzdürelim bezme şeker ezdirelim Seyr ederek getirelim bağ ile bostan güzele

Dertli-i efkendeleriz vasfım güyendeleriz Can baş ile bendeleriz şimdi Alt-şan güzele249 Aşık Dertlî

6. Vezn-i Aher

Saz şairlerinin 4 müstef Hatun kalıbında yazdıkları şiirlere Vezn-i aher denir.

Vezn-i Aher'de her mısra, ilk üçü birbiriyle kafiyeli, dört eşit parçaya bölünmüştür. Her parça, ardından gelen nusraların başında tekrarlandığı gibi, öteki parçalar da aynı mısra da birbirini izler. Bir bent'teki mısraların her parçası, ayrı harflerle gösterilirse, bent'in şeması şöyle olur:

abcç- bcçd- cçde- çdef. Şimdi buna bir örnek verelim:

Vezn-i Aher

Ey vasl-ı cennet/kıl cana minnet/vay serv-i kamet/can içre cansın Kıl cana minnet/vay serv-i kamet/can içre cansın / nevres fidansın Vay serv-i kamet/can içre cansın / nevres fidansın/şüh-ı cihansın Can içre cansın / nevres fidansın/şüh-ı cihansın/gözden nihansın

Üftaden oldum / gül gibi soldum / sor bana n 'oldum / cevrinle canan Gül gibi soldum /sor bana n 'oldum/ cevrinle canan /oldum perişan Sor bana n 'oldum / cevrinle canan / oldum perişan / ey fitne-devran Cevrinle canan/oldum perişan / ey fitne-devran /ahir zamansın

209

Bir hüb edasın /pek dil-rübasın / lîk pür-cefasın / sırrın bilinmez Pek dil-rübasın / lîk pür-cefasın / sırrın bilinmez / nakşın alınmaz Lîk pür-ce fasın / sırrın bilinmez/nakşın alınmaz/mislin bulunmaz Sırrın bilinmez/nakşın alınmaz/mislin bulunmaz/bir nev-civansın Aşüfte halim/re f et melalim /gel beri zalim/lütfet ne dersem Re f et melalim /gel beri zalim /lütfet ne dersem/ol bana hem-dem Gel beri zalim / lütfet ne dersem / ol bana hem-dem / gönlüme her dem Lütfet ne dersem /ol bana hem-dem /gönlüme her dem /günden ayansın Ettimse ahi/fethetti mahı/aşk-ı ilahî /var sende gayet Fethetti mahı / aşk-ı İlahî/var sende gayet / Hak'tan hidayet Aşk-ı ilahî/var sende gayet / Hak'tan hidayet / Nün nihayet Var sende gayet / Hak 'tan hidayet / Nün nihayet / sahib-i divansın25'

Tokatlı Nuri

Örnekte görüldüğü gibi, dört mısralı vezn-i aherde iç kafiyelerin durumu:

a. Her bent'in birinci nusraındaki ikinci parça, ikinci mısraın basında,

b. Her bent'i birinci misnndaki üçüncü parça, üçüncü mısraın üçüncü parçası olarak,

c. Her bent'in birinci mısraındakison parça, dördüncü mısraın birinci parçası olarak tekraralamr.

Her bendi üç mısralı vezn-i aher de vardır. Ancak örneğine az rastlanır:

Vezn-i Aher

Ey can-ı alem/bir ince belsin /her sırra mahrem /sen bî-bedelsin Ey can-ı alem /her sırra mahrem /vay gonca gül-f em /gayet güzelsin Gayet güzelsin/sen bî-bedelsin / bir ince belsin/tul-i emelsin

Ey çeşm-i fettan /anladım bildim /yok sende iman /beyhude yeldim Ey çeşm-i fettan /yok sende iman / katlime ferman /ben reva kıldım Ben reva kıldım/beyhude yeldim /anladım bildim /ahir ecelsin

Çok derde düştüm/var söyle yare/ aşkınla pistim /yandım ne çare Çok derde düştüm/aşkınla pistim /yandım tutuştum/bir şîvekare Bir şîvekare /yandım ne çare / var söyle y are / durmasın gelsin

Bir vasla ermek / hübların şahı /yüz yüze sürmek / diller penahı

Bir vasla ermek /yüzyüze sürmek /yok mudur görmek / sen hüsn-i mahı

Sen hüsn-i mahı / diller penahı / hübların şahı /burc-i hilalsin

210

Durdunsa bensin/aferin Nün/gülsüz dikensiz/etme gurur Durdunsa bensiz / gülsüz dikensiz / istemem sensiz / cennat ü huri Cennat ü huri/etme gurüri / aferin Nuri / sahib-gazelsin 252

Tokatlı Nurî

Vezn-i aher, aruz'un müstefilatün kalıbında yazıldığı gibi, divan'lar şeklinde de yazılır. Vezn-i aher'in bir de zincirleme biçimi vardır. Zincirleme vezn-i aherde nusralar, ya iki, ya da dört müstefilatün parçasından meydana gelirler.

Vezn-i aher aruzun müstefilatün kalıbında yazıldığı gibi aşağıdaki biçimde olan divanlar da vezn-i aher sayılmaktadır. Bu birkaç bentten oluşan vezn-i aherin kafiyelerinin genel seması; divan, selis. Semaî ve Kalenderininn aynıdır. aaab-(aaaa-abab- aaba)- bbba- ccca...

Olpen-rü çeşm-i ahu mehlikalar canıdır Çeşm-i ahu zülf-ü hoş-bü canımın cananıdır Mehlikalar canımın eğlencesi candan aziz Canıdır cananıdır candan aziz mihmanıdır

Mübtela-yi derd-i aşkı ol perinin cism ü can Derd-i askı kim çekerse istemez mülk-ü cihan Ol perinin istemez üftadesi bag-ı cenan Cism ü can mülk-ü cihan bağ-ı cenan kurbanıdır

Hal ü hattı nazenindir her eddsı dilrüba Nazenindir şuh ü mümtaz neş 'edar sahih- vefa Her edası neş 'edar ayine-veş ibret-nüma Dilrüba sahib-vefa ibret-nüma unvanıdır

Hamd-i bî-had tazelendi sayesinde bezm-i Cem Tazelendi cam-ı gül-gün zümre-i ali-himem Sayesinde zümre-i uşşak bütün erbab-ı dem Bezm-i Cem ali-himem erbab-ı dem meydanıdır

Ey Hüzün barekallah yazdı hamen nazm-ı ter Barekallah kadri vardır her sözün hikmette bir müciz-eser Yazdı hemen her sözün hikmette bir mucîz-eser Nazm-ı ter manend-i zer müciz-eser divanıdır154

Huzürî

c. Halk Edebiyatında Nesre Dayalı Türler

Halk edebiyatının belli başlı nesir türleri; mitler, efsaneler, hikayeler, masallar, fıkralar, temaşa eserleri (Karagöz, Orta Oyunu, Meddahlık) ve

211

bilmeceler: kukladir. Bunlardan ferdi olanları olmakla beraber, pek çoğu anonim olan ve bir kısmı folklor mahsulü durumunda bulunan nesir türlerine atasözlerini de eklemek gerekir.

1. Mitler

Mitoloji, Mit bilimi anlamına gelir. Mit (Yunuancası: Myth; Osmanlı Türkçesinde: Usture, esatir) ise bazı araşürmacılara göre "ilkel toplumlar için olay 'fable' 'fiction'" karşılığı olarak kullanılmıştır. Mitin asıl anlamı "Gerçek hikaye" bunun da ötesinde "Sahip olunan çok değerli şeyler, kutsal, değerli ve manalı olandır."

Bugün bu kelime hayal, tasavvur, gerçeğin bozulması anlamlanna gelmektedir. Etnolog, sosyolog, tarihçi ve din adamlarına göre ise "Kutsal geleekler, ilkel inanışlar, örnek modeller" anlamını taşımaktadır.

Mitin herkes tarfindan kabul edilebilir bir tarifim yapmak çok zordur.

Mitler, kutsal bir hikayeyi ihtiva eder. İlkel zamanlarda meydana gelmiş olduğuna inanılan bir olay, veya şeylerin nasıl meydana geldiğini anlatır. Olaylarda yer alan karakterler taunlar ve tabiat üstü varlıklardır.

Mitler her zaman yaratılışla ilgilidir. Bir şeyin nasıl hayata geçtiğini ya da bir davranışın oluşum biçimini izah eder.

Mitler olağanüstü varlıkların hikayesini ve onların kutsal güçlerim açıklar. Bu bakımdan insanlara bir model sunar.

tikel insanlar, mitik olayları yalnız hatırlamakla kalmaz, kendilerim bu olayları zaman zaman yeniden yaşamakla yükümlü tutarlar.

Bu özelliklerinden dolayı mitlere saygı gösterilir, ulu orta anlatılmazlar. Genellikle yaşlı öğretmenler öğrencileri ile ormanda inzivaya çekildiklerinde ve giriş merasimlerinde anlatılır.255

Mitler, efsane ve masallara bazı bakımlardan benzemekle birlikte bazı yönlerden aynlır:

Mit ve efsane her ikisi de gerçek kabul edilir. Mit uzak geçmişi ve farklı bir dünyayı, efsane yakın geçmişi ve günümüz dünyasını; mit insan dışı varlıkları efsane insanı konu edilir. Mit kutsal kabul edilirken efsane genellikle kutsal, fakat bazı hallerde kutsal da olmayabilir.

Mit ve masal ayrımında da masal kurmaca, herhangi bir zaman dilinimde, herhangi bir yerde, insan ve diğer varlıklar arasında geçmesi gibi özellikleriyle mitten aynlır. En önemlisi de masal kutsal kabul edilmez.