Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
112 isə Annemari von Qaben «Qədim türk dilinin qrammatikası» (A.von Gabain. Alttürkische Grammatik. 1941, 285-290) əsərində təhlil etmişdir. Monqol şeirindəki qafiyə və başlanğıc heca üçün aşağıdakı tədqiqat işindən yararlana bilərsiniz: F.W.Cleaves. The Sino- Mongolian Inscription of 1362. Harvard Journal of Asiatic Stu- dies, XII, 1949, s.67-68 və s.128, 236-dakı qeydlər. «Dədə Qorqud hekayələri»nin mənsur hissəsində də müəy- yən bir ahəng vardır 1 . Hadisələrdə iştirak edən şəxslər arasındakı əlaqələr zamanı müşahidə edilən parallellik və bənzərliklər das- tanın boylarına müəyyən məna gücü verir 2 . «Dədə Qorqud kitabı»nda üslub və söyləyicilik sənəti «Dədə Qorqud kitabı»ndakı on iki boy bir-birindən o qədər də fərqli deyil. Tamamilə mifoloji mətnlərdən qaynaqlanan V boy («Dəli Domrulun Əzrail ilə mücadiləsi») ilə VIII boy («Ba- satın Təpəgöz adlanan div ilə mücadiləsi») və eyni zamanda mə- həbbət dastanlarına xas olan xüsusiyyətləri özündə əxz etdirən III (Beyrək bəy) və VI (Qanturalı bəy) boydan başqa səkkiz qnostik (içə qapalı) bir dindir. III əsrdə Babildə ortaya çıxan bu din bütün dünyada və xüsusilə Şimali Afrikada yayılmışdır. Xristianlıq başda olmaqla, məzdəkilik, buddizm və Mesopotamiya dinlərindən bir çox ünsürlərini özün- də əxz etdiyindən, eyni zamanda sinkretik xüsusiyyət daşımaqdadır. Mani öz dinini yaymaq üçün biri fars digər altısı süryani dilində yeddi kitab və yetmiş risalə yazmışdır. Manilik ən parlaq dövrünü VIII əsrdə Uyğur dövlətinin milli dini olaraq elan edilməsi ilə yaşamışdır. Mani sözü qədim türk dilində «Men- gü» və cağatay türkcəsində «Tanrı» deməkdir. Manixeist uyğurlar ölümdən sonra ruhun bir başqa bədəndə həyatına davam etdiyini («re-enkarnasiya» və ya «yenidən təcəssüm») qəbul edirdilər – Q.Şəhriyar. 1 P.N.Boratav. Folklor ve Edebiyat. İstanbul, 1939, s.86-92; Cevat Emre. Türk Dilbilgisi. İstanbul, 1945, s.568-570. 2 P.N.Boratavın «Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği» adlı kitabının 118-ci səhifəsində diqqəti bir türkmən aşığının söylədiyi «Salman bəy heka- yəsi» ilə «Kəl oğlan» nağılındakı oxşar ritmik xüsusiyyətə cəlb edir. 113 hekayə tamamilə dastansayağı qəhrəmanlıqlarla zəngindir: atanı azad edən oğul (I, VII, XI), oğlu azad edən ata (II, IV), kafirlərin əlindən qardaşını azad edən qardaş (X), döyüşdə atasının yerinə keçən gənc qəhrəman İmran (IX), sultanına sədaqətini ölümlə ödəyən Beyrək və intiqamının alınması haqqında son hekayə (XII). Bəzi hissələr isə təkrarlanır: V, VII və IX boylardakı Allaha yalvarma, II və IV boylarda oğlundan xəbər gözləyən ana, döyüşlərdə iştirak edən qəhrəmanlara verilən vəsf, ləqəb və s. Lakin bütün bu təkrarlar söyləyicinin təqdimatında bir bütün- lük meydana gətirir və bu da «Dədə Qorqud kitabı»nın vəsfidir. İndi burada açıqlamağa ehtiyacı olan məqam bu bütünlüyün, tamlığın söyləyicinin və ya toplayıcının təsviridir, yoxsa ozan- ların söyləyicilik ənənəsinin davamıdır?. Hekayələr çox zaman oğuzların bəylərindən olan Bayındır xan (I, III, VII, IX boylar) və ya Qazan bəyin (I, IV, X, XII boy- lar) təşkil etdikləri toplantı və ziyafətlərdə başlayır, sonra hadi- sələrin keçmişinə toxunur. Bəzi hallarda Dədə Qorqudun gəlib gənc qəhrəmanlara ad verməsi istənilir, çətin zamanlarda sıxıntı- lardan azad olmaları haqda xəbərdarlıq etməsi də arzu edilir (III və VIII boylar). Vəziyyətə nəzarəti və müharibə etmək lazım gə- lərsə, buna oraya yetişən Oğuz bəyləri qərar verirlər. Onların meydan müharibəsinin baş verəcəyi yerə gəlməsi, ən tanınmış alp ərənlərin adlarının sadalanması və məşhur hadisələrin yada salın- ması ilə davam edir (II və IV boylar. Eyni zamanda bəylərin VII, XI, XII boylarda apardıqları yoxlamalar da diqqəti çəkir). Hekayə düşmənlərə qarşı bir zəfər, bir qohumun azad edilməsi, asilərin cəzalandırılması (XII boy), gəlinin qaçırılması (III və VI boylar), böyük bir dərddən qurtulma (V boydakı ölüm, VIII hekayədəki Təpəgöz) və s. bu kimi hadisələrdən sonra Dədə Qorqud ortaya çıxır. Bütün on iki hekayə də eyni şəkildə sona yetir. Dədə Qor- qud gəlib qopuz ilə bir oğuznamə çalıb söyləyir. Bu zaman bəzən qəhrəmanın adını çəkir, oğuzların qazi və alp ərənlərini məth edir, ölənlərə isə rəhmət diləyir, həyatın amansızlığı və dünya nemət- 114 lərinin keçici olduğunu söyləyir. Dədə Qorqud (və ya hekayəçi) sonra xanına müraciət edir, sədaqətini ərz edir və onu məth edir, gücünü artırması üçün Allaha yalvarır, qohumlarının cənnətdə olmasını və öldüyü zaman dininə bağlı qalmasını niyaz edir. Hekayələr dinləyicilər üçün yazılmışdır, burada oxucular nəzərə alınmır. Hər bir hekayənin sonunda görünən Dədə Qor- qudun yalvarışları ozan tərəfindən toplantını təşkil edən ev və ya çadır sahibinə yönəlir. Hekayəyə başlamaq və bəzi yerlərdə dayanmaq məqsədi ilə qopuzun müşayəti altında mənsur mətnlər oxunur (soylama). «Dədə Qorqud kitabı»ndakı söyləmə üslubu türk nağıl və dastanlarından çox ciddi şəkildə fərqlənir. Bunu başlanğıc və son hissələri təhlil edərkən görmüşdük. Hadisələri qısaltmaq və marağı itirməmək üçün mətnə bir neçə yeni motivlər əlavə edilə- rək müdaxilə edilir. Kunoş tərəfindən toplanan nağıllarda da bu müdaxilənin şahidi oluruq: «az gedər, uz gedər, dərə, təpə düm- düz gedər» və ya nağıllarda «vaxt tez gəlir» və s. Türk ənənəsində mövcud olmayan iki xüsusiyyət «Dədə Qorqud hekayələri»ndə diqqəti cəlb edir: «at ayağı külük ozan dili cevük» 1 , «eyegülü ulalar, kabargalu büyür» 2 , «saylamagıla Oğuz begleri tükense olmaz» 3 ifadələri bütün Oğuz bəylərinin adlarının çəkilməməsi üçündür. «Kimi» və ya «sanasın» sözləri də «Dədə Qorqud kita- bı»nda bir bənzətmə məqsədi ilə istifadə edilmişdir (Vatikan nüsxəsi, yarpak 94). Dastanda bəzi rəqəmlərə də sıx rast gəlirik. Bunlardan yed- di, qırx (hər bir qəhrəmanın qırx adamı, qadın qəhrəmanın da qırx kənizi vardır) sayları ənənəvi şərq inanclarında mövcuddur 1 Vatikan nüsxəsi, vərəq 61v-də belədir. Türkiyədəki aşıqlar «külük» sözünü istifadə etmələrinə baxmayaraq, mənasını bilmirlər. Mən də burada tərcüməsini verdim. Qırğızlarda «külük» «qaçış atı» deməkdir. 2 Drezden nüsxəsində belədir (Kilisli, s.143, Gökyay, s.99). 3 Vatikan nüsxəsi, vərəq 90-da belədir. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|