Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Dədə Qorqud kitabı»ndakı vəzn və ahəng
106 «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili, xüsusilə Drezden nüsxəsində Azərbaycan türkcəsinə daha çox yaxındır. Mən, mənüm, mana kimi sözləri (hərçənd ben, benüm, bana şəklinə düşmüşdür) və «dikəc» feilinə baxmayaraq, Vatikan nüsxəsində ben, benim de- yilir (yeganə istisna hal 60-da «menüm» imlasıdır) və «diyicək» feili istifadə olunur. Hər iki nüsxədə də -y ende və -y üp-dür gerundifı ilə lüğət eynidır. «Binə bilməz» forması da bütövlükdə Azərbaycan dilindədir. Lakin hər iki mətndə də gələcək zaman şəkilçisi olan -iser yoxdur. Türkmən ədəbi dili ilə Qafqazda danışılan türkcə bənzər- likləri mətndə mövcuddur. V.Prohl tərəfindən «Keleti Szemle» dərgisinin X (1909) və XV-XV (1914-1916) saylarında araşdırı- lan Balkar və Qaraçay dillərinə aid çalışmalara baxa bilərsiniz. Bununla yanaşı, «Dədə Qorqud»un mətni öz miqyasında yeganədir. Dil baxımından orijinaldır. Dil və mədəniyyət sahə- sində onunla müqayisə ediləcək bir mətn əldə edilməmişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili XIV-XV əsrlərdə Anadolu- nun şərqində və cənubunda (Suriyanın şimalına qədərki bölgə- də) yaşayan oğuzların dilidir. Səlcuqi və arxaik Osmanlı döv- rünə aid dil ilə bağlı çox bənzər xarakteristik əlamətlərə sahib- dir. Bu dildən indi Azərbaycan və türkmən dediyimiz dil mey- dana gəlmişdir. Oğuz türkcəsi və ya türkməncə dediyimiz dilin izləri Səlcuqilər zamanında bu yörələrin sakinləri olan köçəri tayfaların, Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu ilə ilk dövr Osmanlı döv- lətinin dilində mövcuddur. «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili ilə bağlı morfoloji və leksikoloji tədqiqatları Qaziantep ilə olan bənzər- liklər Ömer Asım Aksoy 1 , Maraşla bağlı olanlar J.Deninin qram- matikasındakı qeydlərdə, Ərzurum və Qars tərəflərdəki bənzər- liklər də Rasanen və Ə.Cəfəroğlu tərəfindən təhlil edilmişdir. «Dədə Qorqud»un mətnlərindən olan Vatikan və Drezden nüsxələrini müqayisə etdiyimiz zaman, görürük ki, mətn əsasən 1 Eyni mövzu haqqında ətraflı məlumat üçün bax: Muhtar Göğüş. Kitab-ı Dede Korkut. Gazi-Antep Dili ve Göreneği, Gaziantep, 1938. 107 Şərqdə qələmə alınmış və sonradan yazıya alınarkən Qərb türk- cəsinə uyğunıaşdırılan bir mətnlə hazırlanmışdır. Drezden nüs- xəsi böyük ölçüdə Şah İsmayılın «Divan»ında istifadə edilən dil ilə hazırlanmışdır. V.Minorski bu əsəri nəzərdən keçirmişdir: BSAS, X, 1942, s.1006-1053. «Dədə Qorqud hekayələri» dil baxımından daha çox qərbə meyillidir, tarixi hadisələrlə coğrafi mühit də eyni şəkildə qərbi əks etdirir. «Dədə Qorqud kitabı»ndakı vəzn və ahəng «Dədə Qorqud hekayələri» şeir ilə qarışıq nəsir şəklindədir. Şeir müxtəlif heca və sərbəst vəzn ilə yazılmışdır. Ərəb və fars ədəbiyyatından keçən ədəbi dilin şeirindən heç bir iz yoxdur. Şeir parçalarının vasitəsi ilə hekayəçi tərəfindən «Dədə Qor- qud» mətninə məxsus bir feil ilə xəbər verir: «soy soylamaq» və yaxud da daha sadə bir şəkli ilə «soylamaq» (bunu «söyləmək» feili ilə qarışdırmaq olmaz). «Soylamaq» şeirdə söyləmək demək- dir. Əlyazma mətninin yalnız bir yerində (Vatikan nüsxəsi 63b, Drezden nüsxəsi üçün bax: Kilisli, s.8; Gökyay, s.8) «soylama» 1 mötərizəyə salınmış və şeir mənasını verməsi üçün işarə qoyul- muşdur 2 . «Soylama» feilinin hələ də Anadolunun şərq bölgələ- rində istifadə edildiyini müəyyənləşdirən Əhməd Cəfəroğlu «şər- qi» və «şeir» mənasını verdiyini qeyd etmişdir 3 . Bu misraların vəzni və hecaları hər hansı bir qaydaya tabe 1 Burada yalnız bir tək mübtədanın olduğu anlaşılır. Sonrakı keçid müstəqil bir parçanın başlanğıcıdır. Toplayıcı burada şeirin başladığına işarə edir. Bəzi hallarda şeirin «soylamış» feili ilə başlayan qismində dualar, suallara cavablar, yeni suallar və s. yer alır. Dinləyən və ya oxuyanın diqqətini çəkmək üçün «baxa- lım əfəndimiz (xanım) nələr demiş» sözləri ilə başlayır. 2 Şərq əlyazlamalarında və ya ərəbcə, farsca, türkcə nəşr olunmuş ki- tablarda nəzm, şeir, beyt, misra, məsnəvi kimi terminləri mötərizə içərisində və ya fərqli mürəkkəblə yazmaq adət idi. Beləliklə, oxucuya bundan sonra mənzum parçanın olacağı xəbərdar edilirdi. 3 Ahmet Caferoğlu. Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar. I: Kars, Erzurum, Çoruh İlbaylıkları Ağızarı, İstanbul 1942, s.276. 108 deyil. Bu mövzu üzərinə qiymətli bir əsər qələmə alan Pertev Naili Boratav 1 çağdaş Qərb şairlərinin istifadə etdiyi sərbəst vəzn üçün misal göstərir. Bəzi türk şairlərin də təqlid etdikləri bu sərbəst mətnlər «Dədə Qorqud kitabı»nda metrik sxem daxilində sərbəst sayılmaz. Metrik sxem vardır və hər biri qrup və ya sətir içərisində mövcuddur. Bunu da tanınmış vəzn hesabları içində tutmaq mümkün deyil. Mənim qənaətimə görə, bu sərbəstlik və fərqlilik sətirlərin əzbər söylənməsi və ya yüksək səslə yaxud da intonasiya ilə oxunmasından irəli gəlirdi. Heç bir şübbə yoxdur ki, bu şərqiləri söylərkən qopuz da çalırdılar. Mətnin bir çox yerində «qopuzumu gətirin!» əmrindən sonra şeir söylənməsi bunu isbat edir (I, II və III hekayələrə baxın). Nəsrin şeir ilə birlikdə səslənməsi ənənəsi türk xalq ədəbiyyatındakı qəhrəman- lıq və məhəbbət dastanlarının davamıdır. Türk ozan və ya aşığı da Homerin əsərlərini oxuyan, şərqi söyləyən və ya rapsodiçilər 2 ki- mi musiqişünas və ya müğənni olan kantoçulara 3 bənzəyirdilər. «Soylamaq» feilinin imlası Drezden və Vatikan nüsxələrin- də eyni şəkildə yazılmışdır. Lakin bu feili işarələyən ulduzlar Vatikan nüsxəsində Drezden nüsxəsindən daha çoxdur və ya da- ha böyük qeydlər və izahlar vardır. Vatikan nüsxəsində mətni yazanın (86) işarəsi də vardır. II hekayədəki Qazan bəyin qurd ilə danışması səhnəsində şeir qis- minə keçərkən «soylama» sözü ayrı yazılmışdır. Vatikan nüs- xəsinı yazan oxuduğu mətni çox yaxşı anlayan birisi idi və mən- sur hissələri yazarkən çox diqqət edirdi. Nüsxənın bu xüsusiyyə- ti necə böyük bir əhəmmiyyətə malik olduğunu isbat edir. Kilisli Rüfət əsəri nəşr edərkən soylamaların vəzn ölçüsün- dən xəbər verərək kitabına yerləşdirir. Qafiyələrini də göstərərkən 1 Folklor ve Edebiyat, İstanbul 1939, s.86-92. 2 Yunan dilindəki «rappo» sözündən əmələ gələn «rapsodi» «Dədə Qor- qud» sənətində də «dastan qoşmaq», türkcə «şeir kompozisiyası» mənası verən qoşmadan əmələ gəlmişdir. 3 Kantoçu – teatr səhnəsində oynanılan oyun növlərindən biri. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|