Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
97 dunu (evini) əks etdirən adətlər baxımından ən məşhurlarından biridir. Bütün türk və türkmən sülalələrinin feodal və patriarxal təşkilatlanmasında xana tabe olduğunu bildirir (yuxarı baxın). Ölüm əsnasında belə öz bəyinə bağlı qalan Beyrək bir az da Karolinqlərin 1 «Orlando»su 2 , oğuzların da Paladinidir. «Dədə Qorqud kitabı»ndakı iki hekayədə görüldüyü kimi, oğuz qəhrəmanlıqlarını göstərir və bir çox variantı zamanımıza qədər gələn şifahi ənənəni qoruyub-saxlayır 3 . *** Əgər «Dədə Qorqud hekayələri» ilə digər xalq ədəbiyya- tının bənzərlikləri üzərində ciddi bir araşdırma aparsaq, görərik ki, duyğularda olduğu qədər, təşbehlərdə belə tamamilə türk mü- hitinin məhsulu vardır. Orxon kitabələrində qardaşı Bilgə xa- qanın ölümünə ağlayan Gültəkinin cümlələri ilə «görür gözüm görmez teg... boldı» və «menüm görür gözlərim görməz oldı» sözləri «Dədə Qorqud kitabı»nın V hekayəsindəki sözlərdir və bənzərlik də doğru olaraq diqqəti cəlb etmişdir 4 . Əski mətnləri xatırladan yalnız bu cümlə deyildir. Üslub, epik və ahəngdarlıq, hislərin ifadəsində oxşarlıqlar vardır. «Dədə Qorqud kitabı»ndakı türkmənlərin həyat tərzinə daha 1 Karolinq İmperatorluğu VIII-XIX əsrlərdə bugünkü Fransa, Almanya, Şimali İtaliya, Hollandiya, Belçika və İsveçrə daxil olmaqla Qərbi və Orta Avropanın böyük bir hissəsini əhatə edən ərazidə yerləşirdi – Q.Şəhriyar. 2 «Çılğın Orlando» XVI əsrdə Lüdovik Ariosto tərəfindən italyan dilində yazılmış bir epik poemadır. Əlimizə keçən variantlardan ilki 1516-cı ildə hazırlanmışdır, amma qəbul edilən ən son və tam variantı 1532-ci ildə yayınlanmışdır – Q.Şəhriyar. 3 Bu kitabda təqdim etdiyim III hekayə ilə bağlı şərhə baxın (E.Rossi özünün «Racconti epico-cavallereschi dei Turchi Oğuz. Tradotti e annotati con «facsimile» del ms. Vaticano» (Turco 102, Città del Vaticano, 1952) əsə- rini nəzərdə tutur. Yuxarıda qeyd etyimiz kimi, təqdim etdiyimiz bu yazı hə- min əsərin ön sözüdür və burada kiçik ixtisarla təqdim olunur. Müəllif də məhz buradakı izahından bəhs edir – Q.Şəhriyar). 4 Çiftçioğlu H.Nihal, Azerbaycan Yurt Bilgisi, I, 1932, s.60-61. 98 yaxın yaşayan Orta Asiya türklərinin 1 xalq ədəbiyyatı ilə müsəl- man qırğız və Qara qırğızların bütpərəst kalmıklara qarşı döyüşləri və qədim ənənələri əks etdirən «Yoloi» və «Manas» dastanları ara- sında bir çox yaxınlıqlar olması təbiidir. Kafirlərlə mücadilə, əsir edilmiş qohumların azad edilməsi kimi epizodların yanında çoban- lıq, ovçuluq, yayda yaylaqlara köç, ata minmə və ox atmaqda üs- tünlük kimi həyata baxışları, ədəbi terminlər arasında bənzərliklər vardır. Qara qırğızların «Manas» dastanında bu misraları görürük. Bir döböldöi et kıldı, Bir köldöi sorpo kıldı, Aç arıgın toidurdu 2 . Bunlar da bizə «Dədə Qorqud kitabı»nın I hekayəsindəki cümlələrini xatırladır: Aç görsən, doyurgil, Təpə kimi ət yıggıl, Göl kimi qımız sağdur 3 . «Manas» dastanında da aşağıdakı misralar yer alır: Koc komokoi sır naiza, Koltukka kısıp aldı deit 4 . Bu misralar bizə «Dədə Qorqud kitabı»ndakı deyimləri xa- 1 XIX əsrdə Şiefner və Radlov tərəfindən tədqiq edilmişdir. G.Viener «The Kazak Heroic Epos» (Royal Central Asian Journal, Ekim, 1951, s.279- 291) adlı məqaləsində bu kitabın adını çəkir: А.С.Орлов. Казахский герои- ческий эпос. Москва, 1945. 2 Radloff, Proben, V, s.139, tərcümə V, s.140-141. Sammelt` Feisch gleich einem Hügel, Brühe einem See`e gleich, Machte satt die Hungerleider. 3 Vatikan nüsxəsi, vərəq 615 s. Buna bənzər deyimlər nüsxənin başqa yerlərində də mövcuddur, vərəq 6413, s. 4 Radloff, V, s.179, tərcümə V, 180. Seine Lanze, mit zwei Quasten, Presste unter seinen Arm er. 99 tırladır (ətraflı məlumat üçün bax: lüğət «koltuk»). Hekayələrin ayrı-ayrılıqda təfsirləri göstərir ki, Qafqaz türk- lərinin xalq ədəbiyyatında da eyni oxşarlıqlar vardır: ahəng bən- zərliyi mənalıdır, bəzən deyimlərin uygunluğu yalnız dil qohum- luğu ilə deyil. Şərait və inanc bənzərlikləri olduğuna dair şüb- hələrlə eyni bənzərliyə də inana bilərik. Balkarlardan eşitdiyi «Taudu» hekayəsini qeydə alan V. Prohl ölməkdə olan bir şəxsin intiqamını almaq üçün bu sözləri söylədiyini yazır: meni kanımı almasa ahırette on parmagım on kısı bolub zagasına 1 zabıssılla 2 (əgər qanımın intiqamını almazsa, o biri dünyada on barmağım on adam olup boynuna yapışsın). Bu, «Dədə Qorqud»dakı XII hekayədə ölməkdə olan Beyrəyin söylədiyi sözlərə çox yaxındır. Qafqaz Azərbaycanındakı tayfaların qoyunun dəyərini və xəracını toplamaqla məqsədi güdən sayacı şərqisinin dastansaya- ğı mahiyyət daşımaması ilə yanaşı, «Dədə Qorqud hekayələri» ilə dil və təbiətlə bağlı bənzərlikləri vardır 3 . Anadoluda isə «Dədə Qorqud hekayələri» orijinal bir görü- nüş olaraq xalq ədəbiyyatı ilə yaxınlığı olub 4 yazılı ədəbiyyatda heç bir təsiri yoxdur. «Dədə Qorqud kitabı»na material və sənət baxımından ən yaxın olan dastansayağı roman «Koroğlu»dur. 1 Balkarlarda «zaga» Anadolu türkcəsində «yaka» mənasını verir . 2 W.Pröhle. Balkanische studien. Keleti Szemle, XVI, 1915-1916, s.139. 3 Ahmet Caferoğlu. La canzone del «sayagı» nella letteretura popolare dell Azerbaigian. Aninali Ist. Sup. Orientale di Napoli, IX, 1936, s.45-69. 4 «Seyrək yaxınlığı olub» deməkdəki məqsədim eyni tip əsərlərdəki bən- zərliklərə çox rast gəlməməyimizdir. Müxtəlif vəsilələrlə şifahi və ya cönk- lərdə olan müxtəlif variantlar hiss və sənət baxımından böyük fərq göstərir. Hekayə və nağıllarda Kunoş tərəfindən də toplananlarda göründüyü kimi çox az yaxınlıq mövcuddur. Anadoluda köçəri və ya yarımköçəri həyat yaşayan türklərin xalq şeirlərində «Dədə Qorqud kitabı»ndakılara bənzər deyimləri tapmaq üçün ciddi araşdırma aparmağa ehtiyac vardır. Nüzhət tərəfindən Adana bölgəsindən toplanan bir türküdə deyilir: Ay qaranlıq, seçəmədim yolumu, Fələk qırdı qanadımı, qolumu. Bən kəndimə layıq görməm ölümü, var Get, ölüm, mən gəncliyə doymadım. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|