Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

Yine  birtakım  hallerde  mâni,  dört  dizelik  dörtlük  ye­
rine  daha  uzamış  bir  biçim  alabilir;  o  zaman  uyak  düzeni 
a  a  b  a  yerine  a  a  b  a  c  a...  biçimine  dönüşür:
•   Ağlarım  çağlar  gibi,
Derdim  var  dağlar  gibi. 
...
Ciğerden  yaralıyım,
Gülerim  ağlar  gibi.
Her  gelen  bir  gül  ister,
Sahipsiz  bağlar  gibi.
«Kesik  mâni»nin  (aşağıya  bakıla!)  a  c  a  düzeninin 
genişlemiş  biçimi 
a 
c 
a 
d  
a 
d ı r ;
•  
Cevr  etti  dâd  etmedi,
Hayli  demdir  bî-vefâ 
Bendesin  yâd  etmedi.
Bir  pâre  kâğıt  ile 
Hâtırım  şâd  etmedi.
Başka  hallerde  mâni  kısalır,  üç  dizeye  iner.  İlk  di­
zesinden  yoksun  bu  tip  mânilere  «Kesik  mâni»  derler;  ci- 
nassız  kesik  mâni  ö rn e ğ i:
•  
Bülbül  dilin  lâl  değil.
İnsafsız,  insafa  gel.
Benim  hâlim  hâl  değil.
Cinaslı  kesik  mâni  ö rn e ğ i:
•  
Ok  değmiş  yara  sızlar.
Yaralının  halından
Ne  bilsin  yarasızlar?
Cinaslı  veya  cinassız  kesik  mânide,  kimi  zaman  tam 
mânilerde,  mâni  metn-inden  önce  bir  ünlem,  bir  seslenme 
kelimesi  söylenir;  buna  da  mâninin  uyak  kelimesi  koşu­
lur.  Bu  ünlem  kelimesi  bölgeye  ve  mâninin 
konusuna
187

---

göre  değişiktir:  azizim,  azizem,  azziyem,  men  aziz,  bala, 
bala  can,  ele  mi,  geç  gönül,  var  geç  gönül,  gör  bir  âfet, 
âşık,  âşık  der,  baba,  baba  der,  lala  der...  İstanbul  «Mey­
dan  Kahveleri»  geleneğinde  bu  ünlem  sözleri  adam  aman 
idi.  Baba  der  ile  lala  der  sözlerinin  nesirle  anlatı  içine 
mâm  biçiminde  şiirler  sokulan  hikâyelerden  gelme  olabi­
leceği,  bunların  içindeki  baba  veya  lala  rolündeki  kişile­
rin  ağzından  söylenmiş  mâniler  olduğu 
düşünülebilir; 
âşık,  âşık  der  sözleriyle  başlayanların,  Doğu-Anadolu'da 
hikâyenin  şiirleri  içine  âşık  hikâyelecilerin  soktukları  mâni 
biçiminde  parçalar  olduğunu  biliyoruz.
Doğu-Karadeniz  bölgesinde  mânilerin  fcki  dizeye  in­
diğine  bolca  örnekler  vardır;  bunlar  özellikle  bu  bölgeye 
özgü  ve  karşı-beri  adı  verilen  parçalarda  görülür;  bu  tü r­
külerde,  karşılıklı  iki  kişiden  her  biri  sıra  ile  iki  dize  söy­
ler:  ikinci  dizeler  aralarında  uyaklıdır.  Mâninin  bu  çeşidi­
ne  birbirleriyle  gerek  konuca,  gerekse  uyakları  ile  ba­
ğımlı  ikişer  dizelik  parçaların  ard-arda  sıralanması  gö- 
ziyle  bakılabileceği  gibi,  bu  yolda  meydana  gelmiş  metin, 
uyakları  b a c a d a . . .   düzenine  uygun  söyleşmeli  tek  bir 
parça  da  sayılabilir.
T.  Kovvalski,  «Encyclopödie  de  l'lslam»ın  eski  bası­
mına  yazdığı  mâni  maddesinde,  mâninin  aslında  b a c a  
düzeninde  uyaklı  bir  dörtlük  olup 
sonraki  bir  aşamada 
sondaki  dizelerini  yitirerek  a  a  b  a  düzenine  dönüştüğünü 
ileri  sürüyordu:  Biz  onun  bu  açıklamasına  katılmıyoruz. 
Öyle  sanıyoruz  ki  a  a  b  a  düzeni  mâninin  asıl  düzenidir; 
öteki  biçimler,  aşamaları  izlenebilen  bir  dönüşümün  çe­
şitli  basamaklarıdır.  Dört  dizelik  bir  mânide  anlam  ağır­
lığının  son  iki  dizede  bulunduğu,  bu  aşamaların  açıklan­
ması  için  üzerinde  durulması  gereken  bir  olgudur.  Cinaslı 
mânilerde,  çoğu  kez  yukardaki  örneklerde  gördüğümüz 
gibi,  ilk  dize  düşer,  böylece  mâni  üç  dizelik  bir  parçaya 
dönüşür  (1'nci  basamak). 
Bu  düzende  bir  mâninin  so­
188

---

nuna  iki  dizeiik  bir  parça  eklenirse  beş  dizelik  bir  metin 
elde  edilir  (2’nci  basamak).  Bu  tip  de,  sonradan  ilk  di­
zesi  düşerek  b a c a   düzenli  bir  mâniye  dönüşür.  Bu  dö­
nüşüm  serisini  şöyle  şemalandırabiliriz:
a a b a > a b a > a b a c a > b a c a  
Mâni,  yedi  hecelik  dizelerden  meydana  gelmiş  dört­
lüktür,  dedik.  Ama  bazı  hallerde,  örneğin  yukarda  değin­
diğimiz,  ve  aşağıdaki  metinde  bir  örneğini  verdiğimiz  da­
vulcu  mânilerinde  rastlandığı  gibi,  8  heceli  de  olur: 
Halayıklar,  halayıklar!
Ocak  başında  uyuklar.
Davulun  sesin  duyunca 
Pirincin  taşın  ayıklar.
On  bir  heceli  mâni  biçiminde 
dörtlükler  de  vardır; 
bu  son  biçimin  en  belirgin  örneklerine  Eğin’in  folklorunda 
rastlanır;  bunlara  orada  alagözlü  denir.
Mânide  anlatılmak  istenen 
duygunun, 
düşüncenin 
özünü  taşıyan  son  iki  dize  ile  birinci  veya  ilk  iki  dize 
arasındaki  tutarsızlığın  sebebini  bu  türün  irticai  ile  söy­
lenen  bir  haH<  şiiri  olmasında  aramak  gerekir.  İlk  dizeler 
bir  bakıma  mâniciye  son  iki  dizeye  yükleyeceği  duyguyu, 
düşünceyi  en  özlü  biçimiyle  anlatacak  sözleri  ve  uyakları 
arayıp  düzenlemek  için  vakit  kazandıran  bir  basamaktır. 
Mânici  düzeceği  mânini-n  ilk  iki  dizesinde  kullanabileceği, 
her  yerde  geçerli  olan  birtakım  söz  kalıplarını  dağarcı­
ğında  hazır  tutar;  sırası  geldi  de  fırsat  çıktı  mı  bunları 
kullanır.  Ne  kendisi,  ne  de  dinleyiciler  bu  ilk  iki  dizeye 
büyük  önem  vermezler.  Ama  birçok  hallerde  bu  lüzum­
suz  giriş  sözleri  zengin  bir  çağrışıma,  duygu  anışlarına 
hareket  noktası,  atlama  tahtası  olurlar. 
En  güzel  mâni­
ler  de  ilk  iki  dizenin,  ilk  bakışta  konu  ile  ilişkisiz  gibi  gö­
rünen  sözleri  ile  son  iki  dizenin  içeriği  arasında  içten  bir 
bağlantı,  nesnel,  somut,  maddî  ile,  öznel,  soyut  ve  duy­
gulu  olan  arasında  bir  kaynaşma  sağlayan  mânilerdir:
189

---