bir oluşum yolu izlenmesi gerektiğini unutmamalıdır. Ki
mi bilmecelerin aynı zamanda — hiçbir farklı yanı olmak
sam — mâni, ya da tekerleme (masal tekerlemesi, oyun
tekerlemesi) metni olarak karşımıza çıktığı da olağandır;
yani, aslında
bilmece
olmadığı
halde,
anlatımındaki
özellik gerekince bilmece olarak da
söylenebilecek bir
metin, o amaca uygun düşünülüp söylendiği andan baş
layarak «bilmece» olmuştur. Örneğin :
Karşıdan atlı geçti,
Nalı parlattı geçti
İllere selâm verdi,
Bizi ağlattı geçti.
mânisi çözümü «ölü» ( = «cenaze») olan bir bilmece ola
rak söylenmiştir.
127
YEDİNCİ BÖLÜM
ATALARSÖZÜ. ALKIŞ, KARGIŞ
Soru 6 0 : Bu bölümdeki türlerin ortak nitelik
leri var mıdır?
Aşağıda her birini ayrıntılarıyla tanımlayacağımız bu
üç türün ortak yönleri, anlamlarındaki kısalık ve yoğun
luk, görevleri gereği de alay, şaka, oyun gibi güldürücü,
eğlendirici öğeleri kabul etmeyen ağırbaşlılıklarıdır.
■Her üçü de düz sözlü konuşmadan bağımsız düşünü
lemez; söz içinde gerektiği zaman söylenir. Bununla be
raber söz arasında, belli bir yerde, düşünceye belirginlik,
güç ve koygunluk sağlarlar; sözün geri kalan bölümle
rinden ayırd edilirler.
Konuşmasını atasözleriyle süsle
mesini bilen adam gibi, gerektiğinde güzel «alkış» (ha-
yır-dua), ya da koygun «kargış» (bed-dua, ilenç) söyle
mesini bilen kişi de topluluk içinde ayrı bir önem taşır;
ağzına baktırır herkesi; alkışları hak etmek istenir, kargış
larından
kaçınılır. Atasözlerinden, alkışlardan, kargış-
Jardan dağarcığında her zaman, yerine göre kuHanılabi-
Jecek, bol çeşitli gereçleri bulunan, ve onları aynı ustalık
la kullananlar çoğu kez aynı kişilerdir.
Bu sözlerin bir başka ortak nitelikleri de kökenleri
<çok eski çağlara çıkan söz kalıpları oluşlarıdır. Onları
128
söyleyenler çoğu kez içindeki kimi kelimelerin anlamla
rını bilmeden kullanırlar; bir çeşit «fosil» sözleri sakla
yan kalıplar olmaları da onların dilblgisl İncelemelerinde
değerini artırır.
Sora
61 : Atalarsözü nasıl tanımlanır?
Yukarda da değindiğimiz gibi atalarsözünün halkede-
biyatı türü olarak, düz konuşmadan bağımsız bir varlığı
düşünülemez; yani atalarsözü, masal ya da türkü gibi,
durup dururken tek başına söylenmez.
«Bize bir masal
anlat.» dediğiniz zaman masalcı masalını anlatır, kendi
sinden bir türkü söylemesi İstenince güzel sesti bir kimse
türküsünü söyler, başka bir vesile olmasa da. Bir atalar
sözünün söylenmesi için ise belli bir vesilenin çıkmış ol
ması gereklidir; bu bakıma atalar sözü «fıkrasya benzer;
fıkranm ondan farkı:
fıkra, bir vesile düşünce anlatıl
makla beraber, anlatıldığı yerde düz konuşmadan bağım
sızdır, ondan kopmuş haldedir; atalarsözü ise «hasbı
hâlin içinde», ondan ayrılmaz bir parça durumundadır.
Yalnız bir halde atalarsözünün günlük konuşmadan
bağımsız olarak kullanıldığını görüyoruz: Kırımlı Kara-
yımlarda, ve Anadolu’da İçel’de,
belki başka yerlerde
de, bir oyun vardır; bunda karşılıklı iki takım sıra ile ata
sözleri söyleşir; yenilmemek için karşı tarafın söylediği
atasözünün başlangıç harfinde yeni bir atasözü bulmak
gerektir; dağarcığını ilk tüketen takım yenilmiş sayılır.
Görülüyor ki
burada da atalarsözü bir oyunun gereci
olarak kullanılmaktadır.
Atalarsözünün düz konuşmadaki bazı söz kalıpların
dan farkları onıwı birtakım ayırıcı nitelikte biçim ve içe
rik özelliklerindedir: kısalık, kesinlik, anlatımdaki aydın
lık ve kuruluk gibi... Atalarsözü
halkedebiyatının öteki
129
türlerinde (örneğin şiir, masal, tekerleme ve bilmecede)
rastladığımız renkHIik,
çok-anlamlılık,
kaypaklık,
keli
me cambazlıkları v.b. anlatım ve üslûp oyunlarından ka
çınır. Atalarsözünün şiir türiyle tek ortak yönü kimi çe
şitlerinde uyak, baş-uyak, ölçü gibi şiire özgü teknik araç
lardan yararlanmasıdır; ama bunların görevi, bellemeyi
kolaylaştırma ile sınırlanır.
Soru 62 : Atasözlerinin çeşitleri nelerdir?
Atasözleri iki büyük kümeye ayrılırlar: 1) Asıl ata
sözleri, 2) atalarsözü değerinde deyimier. (Bu ikinci kü
me aşağıda soru 63’te incelenecek)
As'I atasözleri,
anlamlarına
bir öğüt, bir davranış
kuralı, bilgelik bir yargı yüklemişlerdir. İki alt bölüme ay
rılırlar:
a)
Bir yargıyı, ya da bir gözlemi kapsayan ata
sözleri.
Bunların
kimisinde bir davranış kuralı, öğret
me, ibret dersi verme amacı sezilir; örnek: kanı kan ile
yıımoz'ni’. kem su ile yurlar.
K'misi ise ahlâktık anlam
yüklenmiş bir gözlemi dile getirirler: hak bâtıldan ağla
madı, okrm dereyi kimse bağlamadı. Kimisinde de tabiat
ve günlük yaşama olgularına değgin bir gözlem, eleştiri
anlamında kullanılır: taşıma su ile değirmen dönmez. —
Bu bölümdeki atasözleri içinde b;rçoğu da sadece tabiat
olgularının, ya da cansız maddelerin niteliklerine değgin
değerlendirmelerdir:
mevsim
değişmeleri,
hayvanların,
bitkilerin özellikleri, ekim, biçim çeşidinden tarım işleri
üzerine
bilgiler, v.b.; ahlâklık herhangi bir ikinci-an-
■lam aramak gerekmez bunlarda; örnek: kork aprılın be-
ş'nden, öküzü ayırır eşinden; bu atasözü mevsimlerle
ilgili bir aözlemi saptamaktan ileri gitmez; içindeki öğ
retici, öğütleyici tek öge, çiftçiyi, edinilmiş tecrübelere
130
Dostları ilə paylaş: |