Türk idari yargi tariHÇESİ
B.Şûrayı Devlet’in İşlevselliği: Meclis Hükümeti’nin Şûrayı Devlet Kurma Israrı ve TBMM’nin Karşı Çıkışı
Yüklə 6,28 Mb.
|
B.Şûrayı Devlet’in İşlevselliği: Meclis Hükümeti’nin Şûrayı Devlet Kurma Israrı ve TBMM’nin Karşı ÇıkışıCumhuriyet dönemi idare hukukçuları, Şûrayı Devlet’in işlevsizliği veya sadece memur yargılamasıyla sınırlı bir işleve sahip olduğu konusunda hem fikirdir. Buna göre, Şûrayı Devlet’in idarenin denetlenmesi ve daha belirgin olarak da idari yargı konusunda hiçbir işlevi olmamıştır; nitekim, 1876 Anayasası da şahıslar ile devlet arasındaki davaları görme görevini adliye mahkemelerine vermiş ve Şûrayı Devlet, ortadan kalkıncaya kadar, memur yargılaması ile sınırlı bir işlev görmüştür. Bununla birlikte, Milli Mücadeleyi yürüten Büyük Millet Meclisi’nin Şûrayı Devlet’in işlevlerini karşılayacak kurumları oluşturmak için gösterdiği acele ve çaba sözkonusu saptamaların yerinde olmadığını göstermektedir. Milli Mücadele döneminde, işlevlerinin karşılanmasının bir aciliyet olarak kendisini dayatması Şûrayı Devlet’in işlevsizliği tezlerini desteklememektedir. 11.5.1336 (1920) ile 31.12.1337 (1921) tarihleri arasındaki Meclis çalışmalarının incelenmesi, Şûra-yı Devlet’in Osmanlı’da yerine getirdiği işlevi ve bu işlevin kendini ihtiyaç olarak Millet Meclisi Hükümeti’ne dayatmasını göstermektedir. Şûra-yı Devlet’in işlevlerinin ne suretle karşılanacağına ilişkin, Meclisin kuruluşundan hemen sonra başlayan çalışmalar ve tartışmalar, yaklaşık bir buçuk yıl sürmüştür. Osmanlı’da işlevsiz olduğu ileri sürülen bir kurumun, devrim hükümetine kendini bir ihtiyaç olarak dayatması ilginçtir. Bütün tartışmalar boyunca, Osmanlı ile Anadolu hükümeti arasında hukuki devamlılık kabul edilmiş, ancak bu devamlılıkla siyasal ve fikri kopuş arasındaki gerilim kendini Şûrayı Devlet kurulup kurulmaması gerekliliği tartışmalarında da göstermiştir. Anadolu Hükümeti’nin Şûrayı Devlet’e ilişkin olarak ilk ele aldığı sorun, Şûrayı Devlet’in memur yargılamasına ilişkin görevlerinin nasıl ve kimin tarafından yerine getirileceğidir. Anadolu’da görev yapmakta olan veya İstanbul’da görev yapmaktayken Anadolu’ya geçen memurlardan, haklarında yargılama kararı olan veya haklarındaki yargılama istemi vilayet idare meclislerinde reddedilmiş olup da bu karara karşı Şûrayı Devlet’e itiraz edilenlerin durumu, Anadolu’da bu işlevi yerine getirecek bir kurum bulunmadığından belirsiz hale gelmiştir. Bunların bir kısmı tutuklu, bir kısmı ise, bugünkü tabirle açığa alınmış durumdadır ve maaş alamamaktadır. Millet Meclisi’ne bu belirsizliği ve sorunu çözmesi için dilekçeler gelmektedir. Meclis, hem yüksek görevlilerin yargılanması hem de yargılanma oluruna ilişkin kararlara karşı yapılacak itirazları çözecek bir yer bulmak zorundadır. Burada bir noktayı hatırlatmamız gerekli, Millet Meclisi, İstanbul Meclisi Mebusanı’ndan gelen üyeleri içerdiği gibi,516 İstanbul’un işgal edildiği tarihten önceye ait olan Osmanlı kanunlarını da uygulamaktadır. Örneğin, Şûra-yı Devlet’in kuruluş nizamnamesi yürürlükte kabul edilmezken Şûra-yı Devlet’e görev veren memur yargılanmasına ilişkin kanun uygulanmaya devam edilmektedir. Demek ki, Meclis’in öncelikle çözmesi gereken konu, memur yargılanmasında Şûrayı Devlet’e verilen görevlerin hangi makam tarafından yerine getirileceğidir. Anadolu, elindeki memur kadrosundan yararlanmak istemekte ama bunların bir kısmı memur yargılanması sürecinde muallakta kalmış durumdadır. Bu sorunun çözümündeki tartışmalar, basitçe bir makam belirlemesi şeklinde gerçekleşmemiştir. Konu Meclis’e her gelişinde tartışma, Anadolu’da bir Şûrayı Devlet kurulmasının gerekli olup olmadığına getirilmiştir. Millet Meclisi’nde konunun ilk ele alınışı, Antalya Mutasarrıflığı’ndan 1.5.1336 tarihinde gönderilen telgrafın Adliye Encümeni tarafından 11.5.1336 tarihinde Meclis’e sunulması üzerine gerçekleşmiştir. Antalya Mutasarrıflığı, “Memurin muhakematı kanununa tevfikan tevkif veya mahkum edilmiş ve Temyizce tetkiki muktazi bulunmuş memurin evrakının nereye gönderileceğini” sormaktadır.517 Bunun üzerine, Dahiliye Encümeninden Fuad Bey (Çorum), “merkez ve vilayetlerle livalardan gelecek memurine ait tahkikatı iptidaiye evrakının Şûra-yı Devlet makamına kaîm olmak üzere bir encümen teşkilini Dahiliye Vekili bizimle istişare etti. Bugün Dahiliye Encümeninde biz de bu meseleyi mevkii müzakereye koyduk icabatını icra edeceğiz” açıklamasında bulunmuş; Antalya Mutasarrıflığı’nın sorusu tartışılmadan Dahiliye ve Adliye Encümenlerine havale edilmiştir. Anadolu Hükümeti’nin, Şûra-yı Devlet’in memur yargılamasındaki görevi için bir çalışma yaptığını, Meclis’e gelen bir soru üzerine Dahiliye Encümeni’nden yapılan açıklamadan öğrenmiş bulunuyoruz. Nitekim, bu görüşmeden sekiz gün sonra 19.5.1336 tarihinde, Meclis’e, Şûrayı Devlet’in memur yargılamasına ilişkin görevlerinin Meclis Dahiliye, Nafia ve Maarif encümenlerinden seçilecek üyelerden oluşacak bir heyet tarafından yürütülmesine ilişkin bir Dahiliye Vekaleti tezkeresi sunulmuştur.518 Tezkere çok kısa bir görüşmeden sonra, Adliye Encümeni’ne havale edilmiştir. Bu ilk hukuksal düzenleme girişiminde dikkati çeken nokta, düzenlemenin kararname biçiminde yapılmak istenilmesidir. “İşbu tedabir muvakkat ve ahvalin âtiyen iktisabedeceği şekle göre hasbellüzum ilga veya tarzı âhara ifrağı mülâhazasına binaen kararname şeklinde neşri daha ziyade muvafıkı maslahat olacağı tezekkür edilmiş” ve dört maddelik bir kararname görüşülüp kabul edilmesi için Meclise sunulmuştur. Dikkat edilirse, kararname hükümetçe doğrudan çıkartılamamakta, Meclis tarafından görüşülüp kabul edilmesi gerekmektedir. Meclis’e sunulan bu mazbatanın Adliye Encümeni’nde görüşülmediği, Adliye Encümeni’nin haberi olmaksızın mazbatanın tanzim edildiği anlaşılmış ve Reşid Bey’in (İzmir) “Adliye Encümenine gönderilsin, efendim, madde ve kanun işidir” önerisi kabul edilerek mazbata Adliye Encümeni’ne gönderilmiştir. Kararname şeklinde gelen bu düzenleme, daha sonra Meclis’e sunulacak olan kanun tekliflerinde de yer alacak olan yapıyı kurmaktadır. Memurlar hakkındaki illerde verilen yargılama izni kabul veya red kararlarını itirazen inceleyen Şûrayı Devlet Mülkiye Dairesi’nin yerine geçmek üzere, Dahiliye Encümeni üyelerinden seçilen dokuz kişilik bir sürekli Heyet; merkezdeki önemli memurların yargılama izinleri hakkında izin kararını veren Şûra-yı Devlet Genel Kurulu yerine geçmek üzere de, eski yapılanma ile benzerlik kurulmak üzere, Büyük Millet Meclisinin Dahiliye, Maliye, Nafıa ve Maarif Encümenlerinden seçilecek beşer kişiden oluşan bir Heyet oluşturulmaktadır. Öngörülen düzenlemede, ilk heyete, İcra Vekâleti ile doğrudan yazışma, haberleşme yetkisi verilmiştir. Görüldüğü gibi, Şûrayı Devlet’in yokluğunun yarattığı boşluk ilk olarak memur yargılamasında kendisini Anadolu Hükümeti’ne hissettirmiş; bu ihtiyacı karşılamak için, Şûrayı Devlet’in bu görevleriyle sınırlı olmak üzere, Meclis encümenleri içinden iki heyet çıkarılması modeli önerilmiştir. Kararname mazbatasının Adliye Encümeni’ne sevk edilişinden yaklaşık onbeş gün sonra, 3.6.1336 tarihinde Meclis’e, aynı içerik ve isimde bir tezkere daha getirilmiştir.519 Bu kez, eksik olan Adliye Encümeni görüşü de Meclis’e sunulmuştur. Ancak, tezkerenin görüşülmesi Dahiliye Vekâleti’nin isteğiyle ertelenmiştir. Dahiliye Vekâleti namına erteleme talebinde bulunan Necati Bey, Adliye ve Dahiliye encümenlerinde ayrı ayrı hazırlanmış olan layihalar “arasında olan büyük mübayenet (zıtlık)” bulunduğunu bu nedenle “Dahiliye nezaretinin uzun uzadıya düşünüp ayrıca bir teklifi kanuni hazırlayacağını” belirtmiştir. Bunun üzerine görüşme ertelenmiştir. Bu ertelemeden yaklaşık dört ay sonra, Şûrayı Devlet’in memur yargılanmasındaki işlevinin kimin tarafından yerine getirileceği sorusu, 14.10.1336 tarihinde bir kez daha Meclis’in gündemine getirilmiştir. Bu kez bir kanun teklifi sözkonusu değildir. İstida (Dilekçe) Encümeni tarafından Meclis’e bir öneri sunulmuştur.520 İstida Encümeni’nin bu önerisini, Sorgun Nahiye Müdürü Halil’in istidası tetiklemiştir. İstida Encümeni üyesi Hamdi Bey’in (Canik) açıklamasına göre, “Sorgun Nahiye müdürü tahtı muhakemeye alınmış, Meclis İdare Encümenine bunun evrakı verilmiş, tetkik olunmuş, Şûrayı Devlete havalesi tahtı karara alınmış, fakat Şûrayı Devlet müteşekkil olmadığı için işi yüzüstü kalmış, şimdiye kadar bir memuriyeti de istihsal edememiş. Mağduriyetinden bahsediyor.” Bu dilekçe üzerine Meclis İstida Encümeni durumu incelemiş, “bir çok evrakın Ankara’da toplanmış ve yığılmış olduğunu, bu gibi memurlar arasında tutuklu olanların da bulunduğunu” görmüş ve “Şûrayı Devletin kurulmasına kadar, yargılama bölümüne ilişkin evrakın incelenmesi ve karar verilmesi amacıyla Mecliste uzman üyelerden bir komisyon oluşturulması” önerisinde bulunmuştur.521 İstida Encümeni’nin bu önerisi üzerine, memur yargılaması için bir izin sisteminin gerekli olup olmadığının yanısıra, Anadolu’da bir Şûrayı Devlet kurulmasının gerekli olup olmadığı tartışması açılmıştır. Uzunca süren bir tartışma (Tutanak Dergisinde 5 sayfa) sonucunda konu, kabul edilen önerilere uygun kanun tasarısı hazırlamak üzere Dahiliye ve Adliye Encümenlerine havale edilmiştir. Şûrayı Devlet’in işlevlerinin nasıl bir yapı tarafından karşılanacağı konusunda karar vermek zorunda olan Birinci Meclis’te Şûrayı Devlet kurulmasına karşı gelişen muhalefetin o dönem Meclis içindeki siyasal bölünmeyi de yansıttığı görülmektedir. Şûrayı Devlet kurulmasına karşı çıkan üyelerin büyük bir kısmı İkinci Grup üyesidir. Konuşmalarını aktardığımız mebusların hangi gruba ait olduğunu parantez içinde belirttik. Aktardığımız tartışmalarda, Şûrayı Devlet aleyhinde söz alan mebusların büyük çoğunluğunun İkinci Grup üyesi olduğu görülecektir. Bilindiği gibi, “başlangıçta bir bütün olarak hareket eden Meclis, zamanla Birinci ve İkinci Müdafaa-i Hukuk Grupları olmak üzere iki parçaya ayrılmış; bu ayrılık, oluşmakta olan yeni rejimin temel özellikleriyle ilgili konulardan kaynaklanmıştır.”522 Mecliste kimi uygulamalara gelişen tepkilerin bir araya getirdiği mebuslardan oluşan “İkinci Grup, meclis egemenliği kavramına dayanarak fiilen oluşabilecek her türlü kişisel yönetime karşı tepki geliştirmiş, meclis üstünlüğü ve bu gücün üzerinde yetkili makam tanımamak konusunda olağanüstü duyarlı davranmıştır.”523 Burada, İkinci Grup üyelerinin bu duyarlılık çerçevesinde, Mustafa Kemal Paşa’nın şahsında yetki toplaşmasını sağlayacak değişikliklere karşı gerçekleştirdikleri muhalefeti ele almayacağız. Ancak, Şûrayı Devlet konusunda Meclis içinde gelişen ve öncüleri İkinci Grup üyeleri olan muhalefetin de bu duyarlılık çerçevesinde açıklanabileceğini düşünüyoruz. Birinci - İkinci Grup çatışmasının konularından biri olan Şûrayı Devlet örneğine, sözkonusu çatışmayı araştıran kitaplarda rastlanmamaktadır. Bu örneğin, konunun uzmanlarının kimi tezlerine katkı sağlayacağını söyleyebiliriz. Örneğin, Demirel, yaygın olan bir görüşü, “milli egemenlik savunusu arkasına saklanan İkinci Grup üyelerinin aslında muhafazakar, eski düzene bağlı ve saltanat yanlısı oldukları tezini”524 eleştirmektedir. Şûrayı Devlet örneğinde de, İkinci Grup üyelerinin Şûrayı Devlet kurulmasını “Babıâlinin ihyası”, “İstanbul teşkilâtını tamamen Anadolu’ya getirmek”, “en köhne, en eski, en kokmuş bir teşkilâtı yeniden ihyaya kalkışmak” veya “eski devletin yadigârlarını, bahusus milletin zararına olan yadigârlarını idame ettirmek” olarak görmeleri ve karşı çıkmaları, saltanat yanlısı muhafazakarlar tezini desteklememektedir. Tartışmalarda Mehmet Şükrü Bey’in (Karahisarısahip) (İkinci Grup)525 söyledikleri, Şûrayı Devlet kurulmasına karşı görüşlerden önemli birini açıkça ortaya koymaktadır: “Bendeniz Şûrayı Devlet teşkiline taraftar değilim. Babıâlinin ihyasına hiçbir vakit razı değilim.” Dilekçe Encümeninin teklifi, İstanbul hükümeti modelinin Anadolu’ya taşınması kaygısı yaratmaktadır. Şevki Bey (İçel) (Birinci Gruptan bağımsız hareket edenlerden) bunu açıkça söylemektedir: “Şûrayı Devlet teşkilatı arkadaşların da söylediği gibi İstanbul teşkilâtını tamamen Anadolu’ya getirmek gibi bir haldir.”526 İstanbul teşkilâtını Anadolu’ya getirmek endişesi, Faik Bey (Cebeliereket) (Birinci Grup) tarafından yatıştırılmaya çalışılmıştır: “Biz Babıâliyi, Şûrayı Devlet ve saire namiyle burada tesis edecek değiliz. Bir evrakı muallak kalan ve işleri yürümeyen bazı memurların hakkını temin etmek üzere bir heyet teşkil edeceğiz ve buna ihtiyaç vardır. Adı ne isterse olsun. Ya Meclisin içinden veya dışından ... (s.62).” Nitekim, 1924 Anayasası Şûrayı Devlet’i açıkça kabul edene kadar geçen süre içinde kullanılan model de bu olmuştur. Tartışmalarda Şûrayı Devlet kurulmasına yöneltilen itirazlardan bir diğeri de mali güçlüklerdir. İstida Encümeni’nin önerisi üzerine açılan bu tartışmada mali güçlük itirazı, tartışma sırasında dile getirilmemiş olmakla birlikte İçel Mebusu Şevki Bey tarafından verilen bir teklifin gerekçesinde yer almıştır. Aynı gerekçede, Meclisin sürekli toplantı halinde olduğu için Şûrayı Devlet kurulmasının gereksizliği itirazı da dile getirilmektedir: “Büyük Millet Meclisi mütemirren hali inikadda bulunacağı cihetle Şûrayi devlet teşkili ise malî pek büyük fedakârlığa muhtaç olduğundan... (s.62).” İstida Encümeni’nin teklifi üzerine açılan tartışmalar sonunda konu, kanun tasarısı hazırlamak üzere Dahiliye ve Adliye Encümenlerine havale edilmiştir (s.64). Bu tartışmada ortaya konan lehte ve aleyhteki görüşlere, bundan sonraki tüm tartışmalarda rastlanacaktır. Bu görüşmelerden yaklaşık iki ay sonra 29.1.1337 (1921) tarihinde Heyeti Vekile Başkanlığı (hükümet) tarafından Meclis’e “Şûrayi Devlet teşkili hakkındaki kanun lâhiyasının süratle müzakeresine dair bir tezkere” sunulmuştur.527 Öneri ile konunun bütçeden de önce görüşülmesi istenilmektedir. Nitekim yapılan görüşmeler sonrasında, “Şûrayi devlet teşkiline dair olan mevaddın mevaddı saireye tercihan müzakeresi”, “müstaceliyetle sadaları” arasında kabul edilmiştir. Aciliyet ve öncelikle görüşülmesi kabul edilen tasarı, tezkerede Şûrayı Devlet kurulması denilse de “encümenlerden seçilecek üyelerden oluşacak heyetler” modelini getirmekte ve buna da Şûrayı Devlet adını vermemektedir. Bu görüşmelerde de, memur yargılamasında Şûrayı Devlet’in yerine getirdiği işlevin kimin tarafından yerine getirileceğinin yarattığı belirsizlikten kaynaklanan sorunlara değinilmiştir. İdari yargı tarihinde bu döneme ilişkin tam bir belirsizlik olduğundan, Meclis görüşmelerinde ortaya konulan olguları aktarmak yararlı olacaktır. Bu görüşmelerde ortaya konulan sayılar, birbirini tutmasa da genel bir fikir vermektedir. Şûrayı Devlet’e ilişkin tasarının öncelikle görüşülmesi lehine söz alan Nafiz Bey (Canik) yargılanma sürecinde bulunan memurların “süründüğünü” söylemektedir: “Şimdiye kadar gerek Ankara’da hükümetin teessüsünden mukaddem ve gerek teessüsünden sonra tahtı muhakemeye alınan veyahut mahkum edilen memurinin evrakı sürüncemede kalmıştır. Bu yüzden birçok memurin bugün sürünmektedir (s.407).” Görüldüğü gibi, sadece İstanbul Hükümeti’nin yargılamasını başlattığı memurlar sözkonusu değildir. Ankara hükümetinin hükümranlık alanında bulunulan yerlerde de, Şûrayı Devlet’in rolü bulnan memur yargılaması yöntemi uygulanmaktadır. Feyzi Efendi (Malatya) (Birinci Grup) de yargılanma sürecindeki memurların durumunu ortaya koymuştur: “Altı, yedi aydan beri havalide hapiste yatan memurlar vardır. Onların ahvalini düşünmeliyiz ve [kanunu] müstaceliyetle çıkarmalıyız. Millet bu kanunu bizden bekliyor (s.408).” Aciliyetle görüşülme önerisi kabul edilmiş, ikinci oturuma geçilmiş, ancak tasarı uzun bir tartışmadan, verilen çeşitli tekliflerden sonra, yine kabul edilmeden Adliye ve Dahiliye Encümenin birleşik çalışmasına havale edilmiştir. Milletin bu kanunu biraz daha beklemesi gerekecektir. Ele aldığımız bu uzun görüşmelerin (Tutanak Dergisinde 14 sayfa) önemi, Şûrayı Devlet’in, memur yargılaması dışındaki bir görevinin açıkça ortaya konması ve bunun önemli olduğunun belirtilmesidir. 11.5.1336 tarihinde ilk kez memur yargılaması bağlamında Meclis gündemine gelen Şûrayı Devlet, bundan yaklaşık yedi ay sonra 29.1.1337 tarihinde bu kez, “kişiler ile hükümet arasındaki sorunların çözümü” göreviyle de tartışılmaktadır.528 Dahiliye Vekâleti Vekili Dr. Adnan Bey (İstanbul) yaptığı konuşmada, idarenin denetlenmesini Şûrayi Devlet’in iki büyük görevinden biri olarak saptamaktadır. Bu önemli konuşma, Osmanlı Şûra-yı Devleti’nin idarenin denetlemesindeki rolünü de ortaya koymaktadır: “... efradın Hükümette veyahut Hükümetin efratta olan haklarını bu Şûrayi devlet temin ediyor. Meselâ efrattan birisi umuru muamelâtı devletten dolayı bir hakkı zıyaa uğrarsa, bu ana kadar Şûrayi devlete müracaat ediyor ve ihkakı hak ediyordu (s.418).” Anadolu hükümetinin Dahiliye Vekili, Şûrayı Devlet’in idarenin denetlemesinde, devlet işlerinden hakkı zarar gören kişiler için bir hak arama yolu olduğunu ve bunun Anadolu’da da kurulması gerektiğini söylemektedir. “Heyeti Vekile, Şûrayi Devletin lüzumuna kanidir (s.418).” Hükümet, Şûrayı Devlet kurulması gerekliliğine inanmış olmakla birlikte, Dahiliye Vekili’nin Meclis konuşmasında aktardığına göre, Muvazene ve Dahiliye Encümenleri “fazla bir teşkilat olduğu” gerekçesiyle Şûrayı Devlet kurulması önerisini reddetmiştir. Bunun üzerine Hükümet, Vekalet müsteşarlarının başkanlığında ve vekaletlerden gelecek üyelerden oluşan “masrafsız (s.418)” bir kurum önerisinde bulunmuş ancak “Dahiliye Encümeni bunu kabul buyurmamıştır”. Dahiliye Encümeni, sadece memur yargılamasındaki işlevinin önemli olduğunu düşünmüş ve diğer her türlü görevi Heyeti Vekile’ye bırakmayı önermiştir. Dahiliye Vekili, bunun Heyeti Vekile için altından kalkılamayacak bir yük olduğunu belirtmiştir. Dahiliye Vekili’nin konuşmasından sonra tartışmalar, tamamen Şûrayı Devlet’in gerekli olup olmadığı üzerinde odaklanmıştır. Vehbi Efendi (Konya) (İkinci Gruba yakınlık duyan bağımsızlardan) en şiddetli karşı çıkan mebustur: Vehbi Efendi’nin konuşmalarında mali itiraz, gereksiz bürokrasi yaratılacağı endişesi ve milli tepki birleşmektedir: “Efendim devri sabıkta bir çok boş sandalya vardı. Babıâli âzayi mühimmesinin veya sair memurini muteberenin boş kalan adamları o sandalyalara gönderilirdi ve milletten milyonlarca, binlerce para çıkar, fakat işler de sürüncemeden hiçbir vakit geri kalmazdı. Şimdi milletin parası kalmadı ve boş adam oturtacak sandalyası yoktur (s.419)”. Bu görüş gibi, Vehbi Efendi’nin dillendirdiği Millet Meclisi varken bir Şûrayı Devlet’e gerek kalmadığı görüşü de destek bulan itirazlardandır. Buna göre, “Şûrayi devlet nedir? Şimdi Şûrayi millet vardır. Şûrayi millet varken Şûrayi Devlete lüzum yoktur. Şûrayi Devlete lüzum ve ihtiyaç bir Şûrayi millet yok iken ve devri istibdatta idi (s.419).” Hasan Basri Bey de (Kayseri) eski bir kurumun “halk idaresini kabul etmiş bir yönetim” tarafından canlandırılmasına ve masraflara karşı çıkmıştır: “Teşkilâtı idariye içinde en köhne, en eski, en kokmuş bir teşkilâtı yeniden ihyaya kalkışıyoruz efendiler. Bugün halk idaresini kabul etmiş kafalar, Şûrayi Devleti katiyen kabul etmezler ... Şûrayi millet varken efendiler, biz Şûrayi Devlet istemiyoruz. ... Efendiler katre katre göl olur derler. Bizde teşkilât en ufak bir nüve halinde ufak bir masrafla karşımıza çıkıyor bilâhare göl oluyor, deniz oluyor bu milleti boğuyor (s.425).” Bürokrasi korkusu Halil İbrahim Bey (Antalya) (İkinci Grup) tarafından daha açık dille ortaya konulmuştur: “Bendeniz de Hoca Vehbi Efendi Hazretlerinin fikrine iştirak ediyorum. Ufak mikyasta da olsa bir teşkilât olsa, bilâhare kâfi gelmiyor denir ve Şûrayi Devlet namı tahtında veyahut o işi görecek bir heyet veya bir daire teşkil ettikten sonra Şûrayi Devleti ihtiyari olarak kabul etmediğimiz halde, ıztırari olarak kabul mecburiyeti karşısında kalacağız (s.421).” Şûrayı Devlet’e üç temel itirazdan ikincisi, yani eski rejimin bir kurumunun canlandırılması itirazı bu tartışmalarda da ileri sürülmüştür. Hüseyin Avni Bey (Erzurum) (İkinci Grup), doğrudan Şûrayı Devlet kurmayıp heyetler oluşturulmasının da Şûrayı Devlet kurulması anlamına geldiği bunun ise eski devletin kurumlarını devam ettirmek olduğu itirazında bulunmuştur: “Şûrayi Devlet teşkilâtı da devri sabık icraatındandır ve şimdi onun hiçbir kıymeti kalmamıştır. ... Böyle şekillerle oynıyarak eski devletin yadigârlarını, bahusus milletin zararına olan yadigârlarını idame ettirme ayıptır, günahtır (s.420).” Şûrayı Devlet kurulması aleyhinde söylenenler, salondan genel olarak alkışlarla (s.419) ve bravo sesleri (s.425) ile destek görmüştür. Hükümet ise, adı Şûrayı Devlet olmasa da onun işlevlerini yerine getirecek heyetler oluşturulmasını istemektedir. Söz alan Nafia Vekili Ömer Lûtfi Bey (Amasya), yeni rejimin, eski kurumu düzelterek kullanacağını açıkça söylemiştir: “Bir Şûra-yı Devlet teşkiline taraftarım. Fakat buna mütefessih (çürümüş) bir daire dediler. Hakikaten inkılâptan evvel iki çürük daire vardı. Birisi Şûrayi Devlet, diğeri Cemiyeti Rüsumiye idi. Fakat böyle olmakla beraber iki dairenin ikisi de iş görmiyecek değildi. ... Biz şimdi yeniden Şûrayi Devlet istiyoruz. Onu ne çürük bir hale getireceğiz ne de iş görmez bir heyet haline sokacağız (s.427).” Şûrayı Devlet’e olan ihtiyaç, bu görüşmelerde kişilerle devlet arasındaki uyuşmazlıkların çözümü görevi bağlamında tartışılmıştır. Şûrayı Devlet oluşturulması aleyhindeki etkili ve genel olarak mebuslardan destek alan konuşmalardan sonra, Zekâi Bey (Adana) (Birinci Grup), Dahiliye Vekili Dr. Adnan Beyin açış konuşmasında ortaya koyduğu görüşler çerçevesinde önemli bir konuşma yapmıştır. Konuşması, idari yargı tarihinin anlaşılması için önemli bilgiler içermektedir. Zekâi Bey, Bütçe görüşmelerinden önceye alınan “Şûrayi Devlet müzakeratının Meclisi Aliyi bu kadar işgal edeceğini tahmin etmiyor[dum] (s.421)” diyerek konuşmasına başlamıştır. Biz de Tutanakları incelediğimizde, Şûrayı Devlet’e ilişkin konunun Millet Meclisi’nin gündemine bu kadar erken bir tarihte gelmesine ve bu kadar uzun boylu tartışılmasına şaşırmıştık. Zekâi Bey, memur yargılamasından ziyade Şûrayı Devlet’in idarenin denetlenmesi görevinin önemli olduğununu ortaya koymakta ve Şûrayı Devletin tarihsel bilançosunu bu açıdan açıkça savunmaktadır. Dahiliye Vekilinin açtığı hat içinde olduğunu tespit ettiğimiz bu savunu, Meclisi ikna edemese de hükümetin neden başından beri Şûrayı Devlet kurulmasını istediğini açıklamaktadır. Zekâi Bey’e göre, “[Şûrayi Devletin] en ziyade lüzumu, efrat ile devairi Hükümet arasında hudus eden ihtilâfatın mercii hal ve faslı olması itibariyledir (s.421).” Bireylerle hükümet daireleri arasında çıkacak uyuşmazlıkların çözümüne ilişkin sistemi de açıklamaktadır Zekâi Bey: “Devair ile ahali arasında zuhur eden ihtilâf meselesine gelince; bunların her birisi mehakime müracaatla halledilmez. Yani ahaliyi her defa ve her vesile ile mahkemelere sevk etmek doğru olmaz.” Yani yargı birliği sistemi sözkonusu değildir. Bu gibi uyuşmazlıklarda mahkemeler değil, bir başka mekanizma devrededir: “Malûmu âlileridir ki, her daire hallinde lüzumu görülen mesailde, kendi lehinde olmak üzere kavanini tefsir eder ve daima müracaat eden eshabı mesalihe (sorun sahiplerine); bu böyledir der ve bunun üzerine o nereye gitsin?(s.422)” Zekâi Bey, Şûrayı Devlet’in işlevine örnekler de vermektedir. Askere alma işlemlerinde ortaya çıkan uyuşmazlıklarda Şûrayı Devlet’in aldığı kararları örnek göstermektedir: “Hepiniz bilirsiniz ki seferberlik esnasında Şûrayi Devletin bilhassa lüzumu askerlik meselesinde olmuştur. Ahzi asker şubeleri rastgeldildikleri yerde herkesi asker ederlerdi. ... ahzi asker daireleri kanunları daima kendi lehlerine tefsir ederek herkesi asker ederler. Fakat Şûrayi Devlete müracaat edenler o kanunları mevkii müzakereye koydurtur. Tetkik edilir, Şûrayi Devlet, kanunu tefsir ederek Harbiye Nezaretine tebligat icra eder (s.422).” Celâleddin Arif Bey (Erzurum), idarenin denetimine ilişkin Zekâi Bey’in verdiği örneği, Şûrayı Devletin idareyi yönlendirici görevini de ortaya koyarak desteklemiştir: “Kavanini idarede yine teamülü temin edecek Şûrayi Devlet mukarreratıdır. Çünkü kanunun meskût olduğu bir çok mesail vardır ki orada Şûrayi Devletin kararları doğrudan doğruya bir teamül esasını teşkil eder (s.424).” Kararlarıyla idarenin içinde hareket edeceği yasal çerçeveyi belirleyen bir kurumdur Şûrayı Devlet. Celâleddin Arif Bey, askere alma örneğini tekrarladıktan sonra, Şûrayı Devlet’in en şiddetli muhaliflerinden Vehbi Efendi’ye gönderme yaparak Meclisi, Şûrayı Devlet’in idarenin denetlenmesi işlevi konusunda ikna etmeye çalışmıştır: “... Meselâ yarın farzedelim harp kazançları üzerine vergi tarhedildi. [Şûrayı Devletin] en çok aleyhinde bulunan Vehbi Efendi Hazretleri Konya’daki bir şirketten dolayı geldiler dediler ki: bunun tatbikatında şu suretle bir yanlışlık var. Bunu kim hal ve fasıl edecek? Bunu yine Şûrayi Devlet hal ve fasıl edecek (424).” Celâleddin Arif Bey, idarenin denetlenmesinde, ortak mahkemeler dışında bir Şûrayı Devlet sistemini savunurken çok önemli bir özelliğe daha değinmiştir: “Bir çok rüfeka buyurdular ki, efendim mehakim vardır, mahkemeye gitsinler. Fakat mahkeme masrafsız değildir. Mahkemeye gittiniz mi masraf vermek lâzım. Halbuki Şûrayi Devlet bu meseleleri parasız hal ve fasıl ediyor. Halka daha büyük bir suhulet gösteriyor, ahali daha fazla müstefit oluyor (s.424).” Musa Kâzım Efendi de (Konya) (Birinci Grup), Şûra-yı Devlet’in idareyi denetleme işlevine ilişkin örnekler vermiştir. O da, Şûrayı Devlet’in, “efrad ile devlet arasında tekevvün eden ihtilâfatın mercii olmak” görevini “en mühim”i olarak görmekte, ancak bunun Şûrayı Devlet ve idare meclisleri tarafından hakkıyla yerine getirilmediğini ve görevin mahkemelere verilmesi gerektiğini savunmaktadır. Musa Kâzım Efendi’nin verdiği örnek idare meclislerine ilişkindir. Bu denetiminin nasıl işlediğini göstermesi açısından öğreticidir: “... [halk] meclisi idareye müracaat eder, zavallı halk, valiye istida eder, aylarca sürünür. Meclisi idareden biri keşfe gider, bir çok da harcırah alındıktan sonra Meclisi idare, bu meselenin mercii halli mahkemedir der. ... Halk doğrudan doğruya mahkemeye gideceğini bilseydi ve meclisi idare heyulası halk nazarında bir mahkeme olarak görünmeseydi, halk doğrudan doğruya mahkemeye giderdi (s.423).” Musa Kâzım Efendi, yargı birliği bulunmamasının hak aramayı zorlaştırdığına ilişkin bu örnekten sonra, idare meclislerinden karar alınsa bile, bunun hakkın yerine getirilmesini sağlayamadığını göstermeye çalışmıştır: “Bazı defa nadiren meclisi idarenin leyhte karar verdiği görülmüştür. İcra dairesi, meclisi idareden sâdır olan bir kararın icrasına salâhiyettar değildir ve bunda da haklıdır. Çünkü hiçbir türlü esbabı hükmiyeye müstenit olmayan bir kararın ne mânası vardır? Sahibi dâva meclisi idareden âzalar götürür, zararı keşf ve tahkik ettirir. Falan efendinin iltizam ettiği âşardan şu kadar kile buğdayı falan mültezim almış diye tahkik eder. Ve tahsili lâzımdır diye bir karar verilir. Fakat bu kararı vali icra etmez, icra dairesi icra etmez, o halde ne manası var bu kanunun? Şûrayi Devlet efrat ile millet arasında tehaddüs eden ihtilâfatın mercii hallidir. Fakat hallolunmayınca ne faydası vardır. Bir kere bu kararlar kabili icra değildir. Tevhit-i kaza noktai nazarından bunları mahkemeye versek Şûrayi Devlete lüzum kalmaz (s.423).” Görüldüğü gibi Zekâi Bey ve Musa Kâzım Efendi’nin örneklerinde, hem Şûra-yı Devlet hem de idare meclislerinin idarenin, işlemleri hakkında denetim yaptığı ve hüküm verdiği ortaya konmaktadır. İlkinde, askere almalar hakkındaki şikayetleri değerlendiren Şûrayı Devlet, askere alma şubelerinin kararlarının kanuna aykırı olduğunu tespit etmekte ve sonucunu Harbiye Nezaretine bildirmektedir. İkinci örnekte ise, idare meclisi, mültezimin fazladan buğday alması hakkında “tahsili lâzımdır” kararı vermektedir. Bu açıklamalar, idari yargı tarihi için önemli bilgiler sunmaktadır. Bu uzun oturumda, Şûrayı Devlet’in kişilerle devlet arasındaki uyuşmazlıkları çözme görevini merkeze alan bir tartışma yaşanmıştır. Oturumda mebuslar tarafından 12 takrir sunulmuştur. Oturum başkanı, Heyeti Vekile’nin teklifini “Şûrayi Devlet teşkiline ilişkin bir teklif olarak” değerlendirmiş, “Heyeti Vekilenin teklifi veçhile Şûrayi Devlet teşkilini kabul buyuranlar el kaldırsın” şeklinde oylamaya sunmuş, kuruldan “hayır, ret sesleri” gelmiş ve oylama başkan tarafından sonuçlandırılmadan Dahiliye Vekili Dr. Adnan Bey müdahale etmiş ve söz almış, Başkanın sunumunu düzeltmeye çalışmıştır: “Reis Bey Şûrayi Devlet teşkiline esas, prensip olarak bizim Hükümetin teklifinden bahsetti. Şûrayi Devlet ayrıca bir daire şeklinde değildir. Serlevhayı (başlığını) okursanız Şûrayi Devlet devairi makamına kaim heyetlerdir ki bunların maaşı falân yoktur (s.429).” Dahiliye Vekilinin bu açıklamasına salondan “olamaz” diye itiraz edilmiştir. Bunun üzerine, Canik Mebusu Nafiz Beyin (İkinci Grup), Şûrayı Devlet’in tüm görevlerinin Meclis içinden seçilecek dokuz kişilik bir heyete verilmesine ilişkin önerisi oylanarak “dikkate alınmasına karar verilmiş” ve sonuçta “nazarı mütalâaya alınan takrirleri Adliye ve Dahiliye Encümenlerinin tanzim ettikleri mevaddı kanuniye ile telifü imtizaç ettirmek üzere” bu iki Encümenin birleşik çalışmasına havale edilmesi kararlaştırılmıştır. Böylelikle Dahiliye Vekâleti Vekili Dr. Adnan Bey müdahalesi ile hükümet tasarısının reddedilmesi engellenerek konunun encümene havalesi sağlanmıştır. 29.1.1337 (1921) tarihli oturuma ilişkin değerlendirmelerimizi bu oturumda verilen ilginç bir teklifi aktararak bitirelim. Konuya ilişkin görüşmelerin kapanmasından hemen önce, Cebelibereket Mebusu Rasim Bey (Birinci Grup), Mithat Paşa’yı anan sembolik olduğunu düşündüğümüz bir öneri vermiştir. “Şûrayi Devlet büyük vatanperver merhum Mitat Paşa tarafından tesis edilmiştir. Bir lüzumu katiye binaen tesis edilmiş olan bu müessesenin merhumun müşarünileyhin namına hürmeten olsun ilga edilmemesini teklif ederim (s.431).” Yukarıda da belirtmiştik, Şûrayı Devlet’e ilişkin görüşmeler, Bütçe görüşmelerine nazaran öncelik ve aciliyetle yapılmıştır. Daha sonra devam eden bütçe görüşmeleri sırasında, 27.2.1337 tarihinde Meclis’te, 1336 senesi Bütçesinin içinde yer alan “Şûrayi Devlet Bütçesi”de görüşülmüştür.529 Reisin, “Şûrayi Devlet bütçesini müzakere edeceğiz” açışı, “Şûrayi Devlet yok sesleri” ile karşılanmış ve “sene hitama erdiğine ve henüz Şûrayi Devlet teşekkül etmediğine göre bu yekûnun tenzili lâzımdır” önergesi Meclis’ce kabul edilmiştir (s.468). 1336 (1920) senesi Bütçesinde, Şûrayi Devlet’in yer alması iki açıdan önemlidir. Birincisi, Anadolu Hükümeti’nin, daha ilk yılda, Şûra-yı Devlet kurma planının olduğunu açıkça göstermektedir. İkincisi, nasıl bir örgütlenme tasarlandığı hakkında da bilgi vermektedir. Beş genel konuyu kapsayan üç daireden oluşan bir Şûrayı Devlet tasarlanmıştır (Örgütlenmesi: Şûrayi Devlet riyaseti, reisisaniler, Tanzimat dairesi, mülkiye ve maarif dairesi, maliye ve nafıa dairesi, heyeti umumiye kalemi, mazbata kalemi, sicil kalemi, evrak ve dosya kalemi, müstahdemini müteferrika). Hükümetin, Meclis görüşmelerinde savunduğunun aksine, Meclis veya Encümenleri içinde yer almayıp, kendine özgü teşkilatı olan bir kurum tasarlamış olduğu da görülmektedir. Ancak, Şûrayı Devlet’e ilişkin her Meclis görüşmesinde ortaya çıkan, yukarıda aktardığımız tepkiler hükümetin geri adım atmasına neden olmuştur. Hükümet tasarısının görüşüldüğü ve sonuçta encümenlere havale edildiği, uzun ve tartışmalı 29.1.1337 tarihli oturumdan yaklaşık üç ay sonra 16.4.1337 tarihinde, Meclis’e “Şûrayi Devlet teşkiline dair Dahiliye ve Adliye Encümenlerinin ortak kanun layihası” sunulmuştur.530 Yine uzun bir görüşme (tutanaklarda 10 sayfa) gerçekleşmiş ve tasarı reddedilmiş; ancak konu encümenlere havale edilmiştir. Daha önce Meclis’e sunulan tasarıların kendilerine havale edilmesi üzerine Dahiliye ve Adliye Encümenleri tarafından hazırlanan Şûrayi Devlet teşkili hakkındaki kanun teklifi, üyelerini Büyük Millet Meclisi’nin seçeceği, (“mülkiye ve maarif”, “maliye ve nafia” ve tanzimat olmak üzere) üç daireden oluşan bir Şûrayı Devlet öngörmektedir. Görevleri hakkında bir düzenleme bulunmadığına göre, yürürlükte olduğu kabul edilen kanunlardaki tüm görevleri üstleneceği düşünülmüştür. Bu layiha hakkında söz alan Adliye Vekili Hafız Mehmed Bey (Trabzon), Meclis ile hükümet arasındaki fikir ayrılığını açıkça ortaya koymaktadır. Encümenler, Şûrayı Devlet’i Meclis üyeleri içinden çıkarmak istemekte, hükümet ise Meclis’ten ayrı bir yapı oluşturmak istemektedir (s.8-9). Bakana göre, hukuken sorumsuz olan Millet Meclisi üyelerinin hükümet memuru durumuna getirilmesi doğru değildir. Şûrayı Devlet, hükümetin emri altında bir heyet olarak nitelendirilmektedir: “Şûrayı Devlet bir heyeti istişaredir, âdeta Şûrayı Devlet Hükümetin maiyeti demektir. Meclisi Âli âzalarının böyle Hükümet memuru ve Hükümetin maiyetinde bulunan bir heyeti istişareye âza olması, Meclisi Âli âzalarının haysiyetiyle kabili tevfik değildir. Meclisi Âli âzaları lâyüseldir (sorumsuz –OK) (s.9).” Şûrayı Devlet lehinde ve aleyhindeki bildiğimiz savların da ileri sürüldüğü bu oturumun temel sorunu, Şûrayı Devlet’in, üyeleri Meclis içinden çıkan, adeta Meclisin heyeti niteliğinde bir kurum mu yoksa üyeleri Meclis tarafından seçilen ayrı bir kurum mu olacağıdır. Memur yargılanmasında Şûrayı Devlet’in yokluğunun yarattığı sorunlar, konunun Meclis’e ilk getirildiği 11.5.1336 tarihi üzerinden bir yıl geçmesine karşın henüz halledilememiştir. Konuşan mebuslar tarafından, yüzlerce memurun süründüğünden ve binlerce dosyanın birikmiş olduğundan söz edilmiştir (s.9,12). Bu kez de İstanbul’daki yapının taklit edilerek yeniden kurulmak istenildiği ileri sürülerek itiraz edilmiştir (s.12,14). Bu konuda yeni olan itiraz, ayrı bir Şûrayı Devlet kurulması durumunda Meclisin yetkilerinin azaltılıyor oluşudur. Abdüldakir Kemali Bey (Kastamonu) (İkinci Gruba yakınlık duyan bağımsızlardan), ayrı bir Şûrayı Devlet kurulması durumunda bunun, Meclis’in elindeki icra selahiyetinden bir parçasını daha kaybetmesi anlamına geleceğini ileri sürmüştür (s.14). Ayrıca, Şûrayı Devlet’in görevleri sürekli toplantı halinde olan Millet Meclisi tarafından gerçekleştirilebilir (s.15). Bu oturumda da, parasızlık ve gereksiz bürokrasi temel kaygılar olmuştur. Örneğin, Şûrayı Devlet’in “mebuslardan olması taraftarı değilim, buna muvazzaf mesul memurlar koyarız. Başka suretle olmaz.” diyen Hüseyin Avni Bey’e “para nerede?” diye itirazda bulunulmuştur. Ali Şükrü Bey, “Şûrayı Devlet Teşkilatı demek, kanunda gördüğümüz gibi, dört kişinin bir araya gelmesi demek değildir. Onun birçok fer’i teşkilatı olacaktır (s.14) ... Şimdi bunun birçok kuyruğu gelir, böyle kalmaz. Fazla teşkilâta ve fazla masraf yapmaya hiç kudretimiz yoktur (s.15).” Bütün bu itirazlar karşında tasarı lehindeki görüşler etkili olamamış, Reisin açıklamasıyla “Lâyihai kanuniye ret olunmuş. On dakika teneffüs (s.17).” verilmiştir. İkinci celsede, hakkındaki müzakere kapanmış olmasına karşın Refik Şevket Bey (Saruhan) (Birinci Grup) Şûrayı Devlet hakkında söz alarak açıklamada bulunmuş ve konunun yeniden Adliye ve Dahiliye Encümenlerine sevk edilmesini sağlamıştır.531 “Hayır, Şûrayı Devlet meselesi hallolundu sesleri” arasında söz alan Refik Şevket Bey, “Şûrayı Devlete ait vezaifi mütenevviayı, en basit ve Devlet bütçesinde en az masraflı bir şekil ve surette ve bütün bu müzakeratın bizlere ilham ettiği şekli lâzimede ihzar etmek salâhiyetini Adliye Encümenine verilmesini” Heyeti muhteremeden rica etmiş (s.17) ve önerisi oylanarak kabul edilmiştir. Dikkat edilirse, Meclis Şûrayı Devlet kuruluşunu önüne her gelişinde reddetmekte ancak, konuyu kesin bir şekilde kapatmayarak Encümenlerde görüşülmesini de sürdürmektedir. Görüşmeler sırasında, Adliye Vekilinin ve Celalettin Arif Beyin yaptığı açıklamalar, o dönemdeki idarenin yargısal denetimi sistemine ışık tutacak niteliktedir. Adliye Vekili, Şûrayı Devlet savunusunu memur yargılamasından ziyade idarenin denetlenmesi üzerinden gerçekleştirmiştir. Hatırlanırsa, bir önceki Şûrayı Devlet görüşmelerinde de bu noktanın üzerinde durulmuştu. Şûrayı Devlet’e yönelik “eşeddi (pek fazla şiddetli –OK) ihtiyaç” olduğunu söyleyen Adliye Vekili, yine askere alma örneğini kullanarak Şûrayı Devlet’in denetim görevini açıklamaktadır: “Şûrayı Devlet’in lüzumu yalnız memurin muhakematından mütevellit bir zaruret değildir. Kavanini mevzua (yürürlükteki kanunlar) Şûrayı Devlete birçok salâhiyet ve vazifeler vermiştir. Bilhassa dâvaya taallûk etmiyen mesailin mercii tetkikıdir. Meselâ bir adam askere alınmış ve onu Meclisi idare almış ve kumandan, o adamı alacağım der, o adam ben askere alınmayacağım derse onun dahi tetkikı Şûrayı Devlete aittir (s.15).” Şûrayı Devlet’in idareyi denetleme yetkisine ilişkin bir açıklama da Celalettin Arif Bey’den gelmiştir: “Şûrayı Devlet’in gayet mühim bir vazifesi vardır. O da bilcümle ittihaz edilen mukarreratı idariyenin doğrudan doğruya istinaf veya temyiz mevkiini işgal eder. Bir memur veya bir şahsın hakkında verilmiş olan idari bir karar, ancak orada istinaf edilebilir ve heyeti umumiyesi ile de temyiz olunabilir. Şûrayı Devleti kaldırdığınız zaman halkın elinden de büyük bir mercii kaldırmış oluruz (s.12).” Bu iki saptamadan idari yargının gelişim evrimine ilişkin önemli sonuçlar çıkmaktadır. İlk olarak, Şûrayı Devlet, idare üzerinde, etkili olup olmadığı tartışılsa da, sürekli bir denetim uygulamıştır. Bu denetimin sürekliliğini, kesintiye uğraması durumunun yarattığı açığın kendisini Anadolu Hükümeti’ne, biran önce giderilmesi gereken şiddetli bir ihtiyaç olarak dayatmasından da anlıyoruz. İkinci olarak, taşrada idare meclislerinin ve merkezde de tüm idareyi kapsar şekilde Şûrayı Devlet’in gerçekleştirdiği denetimin, muhakeme (yargılama) faaliyeti biçiminde düşünülmediğini görüyoruz. Gerek idare meclisleri ve gerekse Şûrayı Devlet, mahkemeye gidilmediği durumlarda devrede olan bir başvuru merciidir. Bu denetim bir “yargılama” ve “mahkemeye başvurma” şeklinde düşünülmediği gibi, bireyin başvurusu da bir “dava” olarak düşünülmemiştir. Şûrayı Devlet, bir mahkeme değildir. Bir inceleme mercii, “inceleme için başvurulacak yer”dir. İncelenen de bir dava değildir. Şûrayı Devlet, dâvaya taallûk etmiyen mesailin (meselelerin) mercii tetkikıdir. Davadan değil, “meselenin tetkikinden”, “idari kararın istinaf edilmesinden” söz edilmektedir. “İdari işlem” değil, günümüz kullanımına en yakın tabirle “idari karar” sözkonusudur. Osmanlı’yı ve özellikle Osmanlı’nın son dönemlerini inceleyen hukukçularımız, hep bir “idari mahkeme” ve hep bir “iptal davası” aramışlar, bunları bulamayınca da “idarenin yargısal denetimi”nin bulunmadığına hükmetmişlerdir. Bu geçmişebakışlı yaklaşımdan kurtulunca, sözkonusu dönemin özellikleri, idari yargı tarihinde bir aşama olarak kabul edilebilir. Sözkonusu tarihsel birikim, 23 Teşrinisani 1341 (1925) tarihli Şûrayı Devlet Kanunu’nda, “idari dava, iptal yetkisi (madde 19/ç)” olarak ortaya konmuştur. Belirttiğimiz gibi, Hükümetin Şûrayı Devlet kurma konusundaki 16.4.1337 (1921) tarihli girişimi de başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Teklif reddedilmiş, ancak encümenlerin bu konuda yeni bir layiha çalışması yapması kararlaştırılmıştı. Bu yeni çalışma yaklaşık üç ay sonra, 2.7.1337 tarihinde Mecliste görüşülmüştür.532 2.7.1337 tarihli oturumda, “Şûrayı Devlet teşkili hakkındaki kanunun ruznamaye ithalen ve müstacelen müzakeresi” teklif edilmiş, bu aciliyet önergesi kabul edilerek görüşmeler başlamıştır. Şûrayı Devlet’in görevlerinin Millet Meclisi yönetiminde nasıl gerçekleştirileceği konusunda Meclis görüşmelerinin en uzunu gerçekleştirilmiş (tutanaklarda 19 sayfa) ve nihayet, Şûrayı Devlet görevlerinin Meclis içinden seçilecek bir Encümen ve bir Heyet tarafından yerine getirilmesi önerisi kabul edilerek kanunlaştırılmıştır.533 Böylelikle ilk kez Meclis tarafından görüşülmeye 11.5.1336 (1920) tarihinde başlanılan Şûrayı Devlet konusunda, memur yargılaması ile sınırlı da olsa ilk sonuç, yaklaşık bir yıl iki ay sonra 4.7.1337 tarihinde elde edilmiştir. Bundan önceki görüşmelerde, Şûrayı Devlet’in idareyi denetlemesi görevinin üzerinde durulmuşken, bu görüşmelerde memur yargılamasındaki görevi ele alınmış ve buna ilişkin bir kanun çıkarılmıştır. İdarenin denetlenmesi görevine hemen hiç değinilmemiştir. Bu göreve ilişkin bir kanun teklifi, yaklaşık beş ay sonra Meclis’e getirilecektir. Meclis gündeminde “Şûrayı Devlet teşkili hakkında iki kanun lâyihası ve Adliye ve Dahiliye encümenleri mazbataları”ndan söz edilmekle birlikte (s.105), Meclis Şûrayı Devlet kurulmasına kesin biçimde karşı olduğundan kabul edilen kanun, Şûrayı Devlet değil iki “heyet” oluşturmaktadır. Hatta kanunun başlığı bile sorun olmuş, başlıkta Şûrayı Devlet isminin geçmesi de istenilmemiştir. Kanunun ve kurulacak yapının ismine ilişkin dokuz adet önerge verilmiştir.534 Şûrayı Devlet’in kurulup kurulmayacağı tartışmaları bu kez isim tartışmaları şeklinde ortaya çıkmıştır. Şûrayı Devlet ismine bile tahammül edilmemiştir. Kanun yeni bir Şûrayı Devlet teşkilatı kurmamaktadır. Yeni yapının yerine getireceği görev, memurların yargılanmasına ilişkin kanunda Şûrayı Devlete verilen görevlerdir. Bu durumun kanun başlığına çıkarılmasını isteyen önergeler bile reddedilmiştir. Örneğin, Tunalı Hilmi Beyin (Bolu) (Birinci Grup), “Efendim, Şûrayı Devlete müteallik bir vazife olmak itibariyle bunun en sahih şekli, Şûrayı Devlet Mülkiye Dairesi Kanunudur” önerisi “hayır, hayır sadaları”yla reddedilmiştir (s.113). Görüşülen kanun lâyihası ile Şûrayı Devlet kurulmak istenilmediği, lâyihayı hazırlayanlar tarafından da açıkça belirtilerek Kurul ikna edilmeye çalışılmıştır. Dahiliye Encümeni üyesi Fuad Bey’in açıklaması (Çorum): “Bendenizin de Dahiliye Encümeninde bulunmaklığım hasebiyle anladığım fikir bu kanunun teşkilinden maksat bir Şûrayı Devlet teşkili değildir efendim. Teşkil olunan heyet Memurin Muhakemat Kanununda, Şûrayı Devlet Mülkiye Dairesi ile Heyeti Umumiyesine taallûk eden vezaifi ifaya salâhiyettar olmak üzere teşkili icab eden bir heyettir (s.107).” Vehbi Bey (Karesi) de aynı yönde bir açıklama yapmıştır: “Buna Şûrayı Devlet demekle mânayı sabıkı veya mânayı lügâvisi itibariyle Şûrayı Devletlik vazifesi yapacak değildir. Bendeniz siyakı kelâmdan (sözün gelişinden), bunun tarzı tahririnden (yazılış biçiminden) ve maksadı tahririnden, yalnız memurin muhakematında lâzımgelen muamelei kanuniyeyi tatbik için teşkil edilecek bir heyet telakki ediyorum ve nitekim Meclisten de defaatle encümenlere gidip gelmesinden esas ve gaye bu idi. Heyeti Celile bidayetinden beri Şûrayı Devlet’in teşkiline taraftar olmadı (s.109).” Kanunun içeriğine ilişkin bu açıklamaların yanısıra, “Şûrayı Devlet” terimine ilişkin teknik bir açıklama da getirilmiştir. Şûrayı Devlet yerine “Şûrayı Hükümet” ve “Şûrayı Millet” denilmesi gerektiği yönlü konuşmalar üzerine söz alan Tunalı Hilmi Bey (Bolu), Kuruldan gelen “not edelim sadaları” arasında öğretici tarzla bir açıklama yapmıştır: “Şurasını arz edeyim ki, Devlet kelimesinde üç unvan mündemiçtir: millet, memleket, Hükümet. Bu üç esas, Devlet denilen o şahsı mânevi, bir zarf gibi onları kendi ziri nezaretine almıştır. Şu halde ... (not edelim sadaları) Devlette millet, memleket ve onların mümessili veya bir nevi müdürü olan Hükümet dâhil olmak itibariyle Devlet unvanı hepsini cami, hepsini şâmil ve binaenaleyh hepsinden büyüktür. Şûrayı Devlet denilmek, bundan dolayı, neden muktazidir? Çünkü milletten, memleketten, Hükümetten bahsedecek daire ancak bu dairedir (s.108)”. Bu açıklamalar, Devlet ve Şûrayı Devlet terimlerinin yeni rejim tarafından nasıl anlamlandırıldığını da göstermektedir. Görüşmelerde ilginç bir diyalog da geçmektedir. Kanuna ilişkin ivedilikle görüşme önergesi vererek görüşmeleri başlatmış olan Mustafa Kemal Bey (Ertuğrul), genel kurulda konuşma yapmakta olan Hamdi Namık Beye (İzmit) “Şûra teşkilâtı hakkındaki kanun ne oldu?” diye sormuş ve konuşmacı “bir aydan beri çıkmıştır, matbaada tabediliyor” yanıtını vererek konuşmasına devam etmiştir (s.117). Sözkonusu kanun tasarısının, bir “teşkilat”tan bahsedildiğine göre, 23 Teşrinisani 1341 (1925) tarihinde kabul edilecek olan Şûrayı Devlet Kanunu olduğu düşünülebilir. Bu durumda da açıklanması güç yaklaşık dört senelik bir gecikme sözkonusudur. Bir diğer olasılık da, 4.7.1337 tarihinde Meclise getirilecek olan Şûrayı Devlet’in idareyi denetlenme görevine ilişkin tasarıdan söz edilmiş olmasıdır. Bu durumda ise, aşağıda ele alacağımız gibi bir “teşkilat” sözkonusu değildir. Ne olursa olsun, Meclis görüşmelerinde satır aralarında kalan bu diyalog, baştan beri saptamış olduğumuz bir noktayı güçlendirmektedir. Anadolu hükümeti, kurulduğu andan itibaren bir Şûrayı Devlet ihtiyacı hissetmiş ve bu kurumu yeniden oluşturmak istemiştir. Verilen önergelerle görüşmeler uzamış ve çoğunluk kalmadığı için görüşmeler tatil edilmiş ve bir sonraki oturumda, 4.7.1337 tarihinde, kanun oylanarak kabul edilmiştir.535 Kanunun ismi de kısa bir tartışma konusu olmuş ve Encümenin teklifi doğrultusunda Şûrayı Devlet’in memurin muhakematına mütaallik vazaifinin sureti ifası hakkında Kanun olarak kabul edilmiştir (s.137). Bu Kanunla, Meclis Genel Kurulu tarafından, Meclis üyeleri arasından seçilecek dokuz kişiden Memurin Muhakematı Encümeni ile yine aynı şekilde seçilecek on beş kişiden Memurin Muhakematı Heyeti oluşturulmaktadır.536 Memur yargılamasındaki Şûrayı Devlet boşluğu böylece doldurulmuş, Nafiz Bey’in (Canik) tabiri ile “Anadolu Hükümetinin teşekkül ettiği zamandan beri idare makinasındaki bu hususa dair olan ârıza ref’edilmiştir.”537 Bu saptamadan beş ay sonra, Şûrayı Devlet’i konu alan bir başka görüşmede, Esad Bey (Lâzistan), Encümenin çalışmalarına ilişkin sayısal bilgi vermiştir: “Memurin Muhakematı Encümeninin 1 200 evrakı vardır. Bunlardan ancak yüz altmış kadar evrak çıkarılabilmiştir.”538 Görüldüğü gibi, Anadolu Hükümeti kurulduğu andan itibaren Şûrayı Devlet oluşturma girişimi içinde olmuş, Meclis’ten gelen tepkiler üzerine bu çabaları sonuçsuz kalmış ve ancak Şûrayı Devlet’in memur yargılamasındaki işlevlerini yerine getirecek bir yapı oluşturulabilmiştir. Bu da bir yıl iki aya yakın bir zaman dilimi içinde Meclis ile Encümenler arasında gidip gelen çeşitli kanun layihaları sonucunda gerçekleştirilebilmiştir. Çıkarılan Kanun, bir Şûrayı Devlet oluşturmamaktadır. Şûrayı Devlet’in dağıtılmış olmasının memur yargılamasında doğurduğu boşluk Meclis içinden çıkan bir Encümen ve bir Heyet ile giderilmektedir. Ancak bu Kanunu, hükümetin Şûrayı Devlet oluşturma çabalarının ilk ayağı olarak değerlendirmek mümkündür. Kurum olmasa da işlevleri korunmaktadır. Nitekim, bu Kanun’un kabulünden yaklaşık beş ay sonra, 22.12.1337 tarihinde Meclis’e, Şûrayı Devlet’in idarenin denetlenmesine ilişkin görevini, kurulmuş olan Encümen ve Heyete veren bir kanun layihası sunulmuş ve bu layiha kanunlaşmıştır. Böylece, Şûrayı Devlet’in iki temel işlevi, Anadolu Hükümeti’nce, farklı bir kurumsal yapıya teslim edilmiş olsa da, benimsenmiştir. Örneğin, memur yargılamasında tekçi sistem ve idarenin denetlenmesinde adli muhakeme sistemi tercih edilmemiştir. Anadolu Hükümeti, çürümüş eleştirilerine muhatap olan kurumsal yapının olmasa da, işlevin tarihsel mirasını devralmıştır. Yenilenmiş bir Şûrayı Devlet yapısı ise, Anayasal dayanağı ile birlikte 1924 ve 1925 yıllarında oluşturulacaktır. 22.12.1337 (1921) tarihinde Meclis’e sunulan kanun teklifi, İdarei Umumiyeyi Vilâyat Kanunu’nun 67. ve 68. maddelerinde vilayet ve liva idare meclisleri tarafından verilen kararların denetim mercii olarak gösterilen Şûrayı Devlet’in görevlerinin memur yargılamasında görevli olan Heyete verilmesini düzenlemektedir.539 İktisat Vekili Mahmud Celâl Bey (Saruhan) teklifin lehinde yaptığı konuşmasında, Şûrayı Devlet yokluğunun, halkın idare aleyhindeki şikayetlerini açıkta bıraktığını belirterek ihtiyacı ortaya koymuştur: “... Efradın hukukuna taallûk eden bâzı hususat açıkta ve muallâkta kalmıştır. Bendeniz de meclisi idarelerin vermiş olduğu kararları istinafen rüyet edecek bir makam bulunmadığından dolayı bir hayli evrakın olduğu gibi beklemekte olduğunu söyliyorum (s.206-7).” Tek maddelik kanun teklifi hakkında kısa bir görüşme yapılmış, önemli bir tartışma yaşanmamıştır. Teklif, ikinci görüşmesi 31.1.1337 tarihinde gerçekleştirilerek kabul edilmiştir.540 Bu görüşmede, Lâzistan Mebusu Esad Bey (Birinci Grup) tarafından, Şûrayı Devlet’in sadece idarenin denetlenmesindeki görevini düzenlemekle yetinen görüşme konusu teklife, yürürlükteki mevzuatın Şûrayı Devlet’e verdiği tüm görevleri, Memurin Muhakematı Heyetine veren bir değişiklik önermiştir (s.275). Nafiz Bey (Canik) (İkinci Grup) tarafından da “madde saymakla işin içerisinden çıkılmaz, unutulmuş daha birçok şeyler vardır. Şûrayı Devlet vazaifine dair alelıtlak götürü Pazar bir tâbir kullanılmak, daha doğrudur (s.276)” gerekçesiyle benzer bir teklif verilmiştir. Teklifler reddedilmiştir. Hükümet, memur yargılaması ve idarenin denetimi işlevlerini korumak istemiş, ancak kontrolünden çıkabilecek şekilde Şûrayı Devlet’in tüm görevleriyle karşı karşıya kalmak istememiştir. Kontrollü bir şekilde giden Hükümet dört yıl sonra kurumsal bir Şûrayı Devlet oluşturacaktır. Kanun teklifinin ikinci görüşmesi de önemli tartışmalara sahne olmamış, tek maddelik kanun kabul edilmiştir. Bu ek madde ile, İdarei Umumiyeyi Vilâyat Kanununun 67/son (Meclisi idarei vilâyetin mukarreratının mercii tetkiki Şûrayı Devlettir), 68., 135. ve 146. maddelerinde541 Şûrayı Devlet’e verilmiş olan görevler, memur yargılamasındaki görevleri yürütmek üzere Meclis içinden seçilen Heyete verilmiştir.542 Yukarıda uzun uzun aktardığımız, Anadolu’daki Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti tarafından, Osmanlı Şûrayı Devleti’nin dağılmasının yarattığı boşluğun, kendi iktidar alanında yarattığı sorunlara yönelik çözüm sürecinin kronolojisi, gelişmeleri görmemizi kolaylaştıracaktır:
Anadolu Hükümeti’nin tasarıları arasında Şûrayı Devlet kurmak hep bulunmuştur. Ancak parasal imkanların ve yetişmiş insan kaynağının yetersizliğinin, Babıâliyi ihya mı edeceğiz endişesi ile birleşmesi tasarıyı gerçekleştirmeyi yaklaşık beş yıl geciktirmiştir. Ancak bu süre içinde de Şûrayı Devlet’in Osmanlı döneminden o güne kadar yerine getirdiği işlevi karşılamak üzere Meclis Encümenleri içinden heyetler oluşturulması yoluna gidilmiştir. Yani kurumsal olmasa da işlevsel süreklilik korunmuştur. Yüklə 6,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|