Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi



Yüklə 389,5 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/27
tarix15.01.2022
ölçüsü389,5 Kb.
#82883
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27
turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Sharqiy turkiy tillarda 

G‘arbiy turk tillarda 

Co‘z  boshida  “t”  tovush  tevey,  tag‘  “y” 

tovush yinju, y elkin “m” men, mun so‘z 

o‘rtasida  “z”  kazin,  kozdi  qazg‘u,  azoq 

lab-tshi “v”  tov tovar tor unlilar: bard/t, 

sen, tevey. 

So‘z oxirida “y” koy, chigay  

“d” devey, dag‘ j,y jinju yinju elkin. 

“b”  ben,  bun  dz,  z,  y  kayin,  ko‘ydi, 

qayg‘u, ayaq lab-lab W tav to War keng 

unlilar: barsh, san, tavay. 

“n” kon, chigan. (DPT, 1, 67) 

 

 Marfologik jihat sharqiy va g‘arbiy tillar quydagicha farqlanadi: 



1.

 

Zamon,  makon  va qurol  nomi sharqiy  guruh tillarida-g‘u, qu,-gu, -ku 



bilan  yasalsa,  g‘arbiy  guruh  tillarida  –  (yasi;  -(y)  yesi  affiksi  bilan 

yasaladi: barg‘u-barasi, kelgu-kelasi) (DPT, I, 9, II, 71) 

2.

 

Shaxs  otm  sharqiy  turklar  tillarida  –g‘uchi,  -kuchi,  -guchi,  -kuchi 



qo‘shimchasi  bilan  yasalsa,  g‘arbiy  guruhda-  dagi,  -tachi,  -dechi,  -

techi  qo‘shimchasi  bilan  yasaladi:  barg‘uchi-baradachi,  turg‘uchi-

turdachi kabi. (DPT II, 56-58). 

3.

 



Sharqiy  tillardagi-gan,  -g‘an,  -kan,  -qan,  -gen  sifatdosh  shakliga 

g‘arbiy guruhda- (y)an – (y) yen shakli muvofiq keladi: barg‘an-baran 

(DPT II, 57-58)   

Sharqiy  guruhda  o‘tgan  zamon-di  va  shaxssan  ko‘rsatkichlari  bilan  yasalsa, 

g‘arbiy  guruhda  –duk,-duq  shakli  bilan  yasaladi.  Umuman,  M..Qashg‘ariy  XI 

asrdagi  turkiy  qabila  tillarini  tasniflashda  6  fonetik  va  4  morfologik  xususiyatlni 

asos qilib olgan. Bu shundan dalolatki, olim turkiy tillarning asosiy xususiyatlarini, 

o‘xshash hamda farqli jihatlarini chuqur va mukammal bilgan. 

M.Qashg‘ariydan  keyingi  mukammal  tasnif,  shubhasiz,  N.A.Baskakovga 

tegishlidir.  Uning  tasnifida  har  bir  turkiy  tilning  fonetik,  leksik,  grammatik 

belgilarigina  hisobga olinmasdan, balki  har bir turkiy  xalqning  tarixiy shakllanish 

jarayoni,  genezisi  ham  nazarda  tutilgan.  Shu  tamoyilllarga  asoslangan  holda  u 

turkiy tillarni quydagicha tasnif etgan. 

 



  

n

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Turkiy  xalqlar tili va adabiyoti o‘zining uzoq o‘tmishi tarixiga ega. Bu tarixni 

yorutuvchi  juda  ko‘p  noyoblar  mavjud  bo‘lib,  ularning  ko‘plari  bizgacha  yetib 

kelgan. Ular turli yozuvlarda bitilgan bo‘lib, turlicha nomlar bilan yuritilgan. 

Markaziy  Osiyodagi  eng  qadimgi  xalqlarning  yozuvlari  qachon  va  qaysi 

davrda yaratilganligi  ma’lum emas. Lekin ayrim topilmalar bu jarayonni millodan 

oldingi  X-XIII asrlarda  shakllanganligidan  xabar beradi. Jumladan, “Avesto” tili 

va yozuvi  (II-I ming yillik), qadimgi Xorazm tili va yozuvi  (IV-III asr), Baqtriya 

Уйғур-ўғуз тармоғи: а) уйғур-турк 

шахобчаси (қадимги турк, уйғур, 

қирғиз ва ҳозирги тува, туфа 

тиллари); б) ёқут шаҳобчаси (ёқут 

лаҳжалар киради) 

Қирғиз-қипчоқ тармоғи. Бунга 

қадимги қирғиз тили ва ҳлзирги 

қирғиз ва олтой тили ва айрим 

лаҳжалари киради. 

Ғарбий тармоқ ёки ғарбий хун 

тармоғи 

Булғор тармоғи: қадимги 

булғор ва хазар тиллари, 

ҳозирги чуволи тили 

Шарқий тармоқ ёки шарқий хун 

тармоғи 


Ўғуз тармоғи: а) ўғуз-турк ман 

шахобчаси. Қадимги ўғуз 

туркман IХ- ХI аср ҳозирги 

туркман турухман тиллари 

киритлиган; 

б) ўғуз-булғор тиллари 

Болқондаги туркий тиллар); в) 

ўғуз-салжуқ шаҳобчаси 

(қадимги салжуқ, эски турк, 

эски азарий ва ҳозирги 

азарбайжон турк қрим 

тилининг айр. лахж) 

Қипчоқ тармоғи. Қуйдаги 

шаҳобчалардан иборат: а) 

қипчоқ ўғуз шаҳобчаси 

(қадимги қипчоқ ва ҳозирги 

қўмиқ, қарайим, қорачой 

болқор ва крим тилининг баъзи 

лаҳжалари); б) қипчоқ-булғор 

шаҳобчаси (қадимги ғарбий 

олтин ўрда, турк тили ва 

хозирги татар, бошқирид 

тиллари) в) қипчоқ-нўғот 

шаҳобчаси (ҳозирги нўғой 

қорақалпоқ, қозоқ тиллари) 

 

 



 

 

 




tili va yozuvi (milodning I asri) so‘g‘d tili va yozuvi )(milodiy I-IV asrlar), sak tili 

va yozuvi (m.a IV- Va) va yozuvi kabilar mavjud edi. 

1

  

Hozirgi  ilmiy  adabiyotlarda  o‘rxun-enasay  yozuvchi  yodgorliklari  ko‘proq 



o‘rganilganligi  tufayli  ilk  manba  sifatida  ushbu  yozuv  namunalari  e’tirof  etiladi. 

O‘rxun-enasay  yozuvi  yodgorliklarini  turkiy  tillarning  birontasiga  tegishli 

debbo‘lmaydi, aksincha barcha turkiy tillarning mushtarak yodgorligi hisoblanadi. 

Bu  yodgorliklar  katta  xududda  tarqalgan  bo‘lib,  qabrtoshlarga  tayoqlarga  va 

qoyalarga  yozib  qoldirilgan.  Bu  manbalar  o‘qmishi  qiyin  “jumboq”,  “runa”, 

“runiy”(sirli-yashirin  demakdir)  yozuvi  dastlab  daniyalik  olim  V.Tomsen  va  rus 

turkologi  V.V.Radlov  o‘qigan.  Ular  bu  yodgorliklarning  til  xususiyatlari  turkiy 

xalqlarga tegishliy ekanligini aniqlaganlar.

2

  

O‘rxun-enasoy  yozuvida  bitilgan  eng  yirik  obidalarga:  O‘ngin  (angin) 



bitiktoshi,  to‘nyuquq,  kul  tigin,  Bilga    hoqon,  Quli  gur,  Moyun  gur,  Irq  bitig 

kiritiladi. 

3

 

Keyingi  manba  sug‘d  yozuvi  asosida  shakllangan  uyg‘ur  yozuvida  yozilgan 



matnlardir.  Bu  yozuv  yodgorliklari  to‘rt  guruhga  bo‘linadi:  a)  xuast  uanift 

(monaviylarning  tavbanomasi);  2)  Shahzodalar  Qalyanamqara  va  Papamqara 

haqida qissa; 3) oltin yoruq; 4) sekiz yukmak.

4

 



Keyingi manbalarga Qoraxoniylar davri (XI-XII) asr va undan keyin yozilgan 

yodgorliklar  kiradi.  Bu  yodgorliklar  qarluq  dialektiga  asoslanadi.  Ularga 

“Qutadg‘u  bilig”,  “Hibatul  haqayiq”,  “O‘g‘uznoma”,  “Devoni  hikmat”,  “Qisasul 

Anbiyo” (Qissasi Rabg‘o‘ziy) kabi asarlar kiritiladi.

5

 

Ma’lumki, Qoraxoniylar davrida  fan,  madaniyat, adabiyot rivojlanadi.  Badiiy 



va  ilmiy  asarlar  yaratiladi.  XI-XII  asrda  turkiy  qabilalarning  tabaqalanishi 

tezlashadi.  Bu  jarayon  XIII-XIV  asrlarga  borib    tugallanadi.  Shuning  uchun  bu 

davrda  yaratilgan  yozma  manbalar  O‘rta  Osiyoda  yashovchi    barcha  turkiy 

xalqlarning  madaniy  yodgorligi  hisoblanadi.  Xulosa  sifatida  shuni  ta’kidlash 

lozimki, yuqorida aytib o‘tilgan manbalar A.Navoiygacha bo‘lgan davrdagi turkiy 

tillar fonetikasi, leksikasi, grammatikasini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. 




Yüklə 389,5 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə