Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Sifatlarning  yasalishi

  .  Turkiy  tillar  tarixiga  bag‘ishlangan  deyarli  barcha 

asarlarda  sifat  yasovchi    qo‘shimchalar  sanab  o‘tiladilekin  ularning  kelib  chiqishi 

qaralmaydi  (ne  rassmativaetsya).  Ularni  o‘zaro  qiyoslash  orqali  quyidagi 

kategoriyalarga bo‘lish mumkin: (4 serebr 113) 

1) Qandaydir belgi yoki xususiyat ma’nosini ifodalovchi qo‘shimchalar; 

2) Kichaytirish ma’nosini ifodalovchi qo‘shimchalar; 

3) Modal ma’no ifodalovchi qo‘shimchalar; 

4) Qadimgi sifatdosh qo‘shimchalar. 

Belgi yoki xususiyat ma’nosini ifodalovchi  sifat qo‘shimchalarga quyidagilar 

kiradi.  –  ыg‘  /    ig‘  bu  qo‘shimcha  eski  turkiy  tillarda  keng    tarqalgan  bo‘lib, 

hozirda  tuva,  xakas,  shar  tillarida    saqlangan.  Ms:  qad,  tur  sarыg‘,  arыg‘  (toza) 

julыg‘  (iliq),  tuva  izig‘  (issiq),  arыg‘  (toza)  Xakas:  ajыg‘  (achchiq),  Xatыg‘ 

(qattiq), shar achыg‘, chыlыg‘ (iliq), uzug‘ (issiq). 

O‘zbek va uyg‘ur tillarida ohirgi  

G‘ – Q

  ga aylanadi.  

Ms:  qatt’-q,  ‘ss’  –  q,  tag‘lыq,  tashlыq,  qarl’q  boshqa  ko‘pgina  turkiy  tillarda 

g‘ tushib qolgan.  

Ms:  issi  (tatar),  sarы  (turk),  katы  (turk),  kushtu  (qoz),  qirg‘iz  tilida  –  lыg‘  / 

lig‘ – lu / lu ga almashgan.  

Ms: tashtu, tatlu, qarlu, - lы/ - li – bu qo‘shimcha o‘zbek tilida qatыylashgan 

suvli,  tuzli,  aqlli,  atlы  (turk)  atl’  (tat)  q’ml  (nagay)  lы  :  g‘  /  li  :  g‘    -li  affiksining 

eng qadimgi ko‘rinishi bo‘lib, -g‘ tushib qolgan. 

Bu qo‘shimcha turkiy tillarda nisbiy sifatlar yasash uchun xizmat qilgan. Ms: 

ajlq,  gыshlыx.  –qы  /  -ki:  qo‘shimchasi  ham  nisbiy  sifat  yasaydi.  Jazg‘ы  (qirg‘), 

qыshki, axshamki (azerb), sabalki (turk), qыshqы (qr tat). 

-da  :  qы/  de  :  ki  bu  qo‘shimcha  ham  turkiy  tillarda  ma’lum  bir  joyga 

aloqadorlik  ma’nosini  ifodalovchi  sifat  yasaydi.  Ms:  ajыldag‘ы  (qirg‘),  dolapdaki 

kitoplar (turk) 

Analitik usul kuchaytiruvchi so‘zlar nomi bilan yuritilib, sifat va  ravishlardan 

oldin  kelib,  beginni  kuchaytirishga  xizmat  qiladi.  E.Fazilov  ham  bu  usulni 

yodnomalarda  keng  qo‘llanilganligini  ta’kidlab,  misol  tariqasida  15  ta  so‘zni 

keltiradi: an, en, tuz, artuq, choq, chuq, kon, tug eva boshqalar.  

Kuchaytiruvchi  so‘zlar  sifat  va  ravish  yoki  sifat  darajalari,  raviylarga  oid 

ilmiy  ishlarda  sanab  o‘tiladi,  XI  asrgacha  kuchaytiruvchi  so‘zlar  asosan  esa  arab, 

fors  –  topsik  tillaridan  kirib  kelgan  so‘zlar  hisobiga  boyigan.  Kuchaytiruvchi 

so‘zlar  sifatdagi  biror  belgining  keng  ekanligini  ifodalaydi.  Ba’zan  boshqa 

so‘zlardagi belgi, holat fe’llari ifodalaydigan belgini ham ifodalaydi.  

Ms: g‘oyat tez uchadi, juda chaqqon ishlaydi, nihoyatda sekin gapiradi.  

Turkiy  tillarda  ifodalanuvchi  kuchaytiruvchi  so‘zlar  24  ta  bo‘lib  ulardan  23 

tasi o‘zbek, 20 tasi uyg‘ur, 10 tasi qozoq, 9 tasi turkman tilida qo‘llaniladi. 

---

Ms:  mushtarak  kuchayt  so‘zlar:  eng,  juda,  nihoyat,  nihoyatda,  g‘oyat,  o‘ta, 

ote,  ajoyib,bir,  yomon,  yaman,  ashaddiy,  liq,  liq,  lim,  tim,  ultra,  to‘q,  ortiq,  ko‘p, 

tamoman, haddan tashqari, uchchig‘a chiqqan. 

O‘zb.  t  naqadar,  g‘irt,  kattakon,  butunlay,  behad,  beqiyos,  naq,  zap  hozirda, 

ko‘p  qo‘l-di. 

Qozoqcha: tipti, tim. Turkman: oron, innen. Uyg‘urcha: intayin, bekmu. 

Eng so‘zi yoqut va guvali tilida uchraydi. 

2.        Kichraytirish  ma’nosini  ifodalovchi  sifatlar  belgining  to‘la  emasligini 

bildiradi. 

Q / K

   Ms:  - qaj/qej: qozoq tilida  s’rqaj (ko‘kishroq) 

-  qыl  /kil,  g‘ыl  /  gil:  qirg‘  qizg‘’l,  qaz  bozg‘’l,  -  qыlt/kilt:  qaz  qizg‘ыlt,  turkman 

gыzgilt,  qirz  sargыlt  tat  joshkiet  –  qыltыm,  o‘zb  ko‘kimtil  –  qыch  /  kich  kam 

uchraydi. Qirg‘ sarg‘ыch, qoz sarg‘sh, o‘zb sarg‘ish v.b  

L 

–ыl / il qadim turkiy tilda qo‘llanilgan  

Ms: jashыl, qыzыl turkiy tillarda juda keng qo‘llanadi. Lekin “qizil” so‘zidagi 

–ыl hozirda o‘zining dastlabki ma’nosini yo‘qotgan. Bu qo‘shimcha hozirgi turkiy 

tillarda kam qo‘llanid\ladi.  

Ms:  oltoy  tili  kөch+ul  (siniy),  nag‘oy  tili  sarg‘ыl    alt  qыzыltыm,  qozoq 

ashkltm, qaraltm qirg‘ qaralchm, sarыlchыm, tatar t kuchiщim. 

M

 – mq, mlq, msq, mtq, msh, mtrq  

O‘zb  achimsiq,  tat.  Jlmsa  (issiq  iliq),  turk  ma:  vimsi  (qo‘rqish)  o‘zb 

sarg‘ыmtir,  turk    sarыmtыrak,  achыmtыrak,  turkm  ag‘ыmtыl,  azerb  bozumtul 

Qozoq  tilida  –  (a)  ң  qo‘shimcha  ham  belgining  ozligini  ifodalaydi.  Ms:  qartaң, 

qart-qari  bu  o‘zbek  tilida  ham  uchraydi.  Ms:  qrtayib  qoldi.  Qoz  jaza  ң 

(plasqavatiy) jazq (plaskiy).