Turkoloji makaleleri adilhan adiloglu karaçay-malkar türkleri tarihi edebiyati dili turkiston Kutubxonasi 2010 karaçay-malkar türkleri
Yüklə 1,32 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yazarla İrtibat : adilhanadiloglu@hotmail.com
___________________________________________________________________ Yazarla İrtibat : adilhanadiloglu@hotmail.com KARAÇAY-MALKAR TÜRKÇESİNDE İKİNCİL UZUN ÜNLÜLER Adilhan Adiloğlu Günümüz Karaçay-Malkar Türkçesinde imlâda gösterilmemekle birlikte konuşma dilinde eşit ikiz ünlüler vasıtasıyla meydana gelen ikincil uzun ünlüler mevcuttur. Bunların bir kısmı tarihî ses değişmeleriyle, bir kısmı da bugünkü konuşma dilinde kelimelerin yapımı ve çekimi sırasında telaffuzda meydana gelen ünsüz erimesi, ünsüz düşmesi, ünlü birleşmesi ve hece kaynaşması gibi muhtelif ses olayları neticesinde teşekkül etmektedir. Ancak, Karaçay-Malkar Türkçesindeki bu ikincil uzunluklar sürekli, kurallı ve standart değildir. Söz konusu bu ikincil uzunlukların bir kısmının aynı zaman dilimi içerisinde kimi zaman normal uzun ünlüye, kimi zaman da kısa ünlüye dönüştüğü ve hatta eriyip tamamen yok olduğu görülmektedir. KARAÇAY-MALKAR TÜRKÇESİNDE EŞİT İKİZ ÜNLÜLER VASITASIYLA MEYDANA GELEN İKİNCİL UZUN ÜNLÜLER Adilhan ADİLOĞLU Özet Günümüz Karaçay-Malkar Türkçesinde imlâda gösterilmemekle birlikte konuşma dilinde eşit ikiz ünlüler vasıtasıyla meydana gelen ikincil uzun ünlüler mevcuttur. Bunların bir kısmı tarihî ses değişmeleriyle, bir kısmı da bugünkü konuşma dilinde kelimelerin yapımı ve çekimi sırasında telaffuzda meydana gelen ünsüz erimesi, ünsüz düşmesi, ünlü birleşmesi ve hece kaynaşması gibi muhtelif ses olayları neticesinde teşekkül etmektedir. Ancak, Karaçay-Malkar Türkçesindeki bu ikincil uzunluklar sürekli, kurallı ve standart değildir. Söz konusu bu ikincil uzunlukların bir kısmının aynı zaman dilimi içerisinde kimi zaman normal uzun ünlüye, kimi zaman da kısa ünlüye dönüştüğü ve hatta eriyip tamamen yok olduğu görülmektedir. Anahtar Kelimeler Karaçay-Malkar Türkçesi, Eşit İkiz Ünlüler, İkincil Uzun Ünlüler FORMATION OF THE SECONDARY LONG VOWELS THROUGH THE EQUAL TWIN VOWELS (DIPHTONGS) IN KARACHAY-MALKAR TURKISH Abstract In modern Karachay-Malkar Turkish, there exists secondary long vowels originating through the equal twin wovels in colloquial language, through they are not indicated in spelling. Several of these vowels have been formed through the historical changes in voice, and the others through the voice acts like the consonant falling, the vowel combination and the syllable fusion, emerging in the course of word formations and combinations ind modern colloquial language. However, they are not continual, regular and have no standard. Some of the mentioned secondary vowels are observed that sometimes they are turned into normal long vowels or into short vowels or even disappeared. Key Words Karachay-Malkar Turkish, Equal twin vowels (Diphtongs), Secondary long vowels. Çağdaş Türk lehçelerinde görülen ikincil uzun ünlüler, bilinen ilk örnekleri itibariyle, aslî olarak uzun olmadıkları hâlde, daha sonraki dönemlerde genellikle muhtelif ses olayları neticesinde uzamış olan ünlülerdir. İkincil uzun ünlüler, bir kelime içerisinde; kimi zaman iki ünlü sesin, kimi zaman bir ünlü ile bir ünsüz sesin, kimi zaman da bir ünlü ile iki ünsüz sesin veya bir ünsüz ile iki ünlü sesin boğumlanma sürelerinin birleşmesi sonucu meydana gelirler. İkincil uzun ünlüler aslî olmadıkları için geçici bir durumu ifade etmektedirler. Ses olayları neticesinde teşekkül eden eşit ikiz ünlüler ve ikincil uzun ünlüler, Türkçe’nin genel eğilimi olan uzun ünlülerin kısalması hadisesine bağlı olarak yazıyla dondurulup sabitlenmediği takdirde zaman içerisinde kısalıp normal süreli ünlüler hâline gelirler. Yani ikincil uzun ünlüler genellikle sürekli, kalıcı ve standart değildirdirler (Buran, 2006:3-4). Günümüz Karaçay-Malkar Türkçesinde imlâda gösterilmemekle birlikte konuşma dilinde eşit ikiz ünlüler vasıtasıyla meydana gelen ikincil uzun ünlüler mevcuttur. Bunların bir kısmı tarihî ses değişmeleriyle, bir kısmı da bugünkü konuşma dilinde isim ve fiillerin çekimi sırasında telâffuzda meydana gelen ünsüz erimesi, ünsüz düşmesi, ünlü birleşmesi ve hece kaynaşması gibi muhtelif ses olayları neticesinde teşekkül etmektedir. Karaçay-Malkar Türkçesindeki ikincil uzun ünlülerin büyük bir kısmı tarihî ses değişmeleriyle ilişkili olup Eski Türkçe kelimelerin iç ve son seslerindeki / b /, / d /, / g /, / ġ / ve / ŋ / ünsüzlerinin sızıcılaşma ve akıcılaşması neticesinde Karaçay-Malkar Türkçesinde yarı ünlü / w / sesi ile / y / sesine dönüşmesi sonucu teşekkül etmektedir. Kelimenin iç ve son seslerinde meydana gelen sızıcılaşma ve akıcılaşma hadisesinden sonra ilk safhada diftong veya eşit ikiz ünlüler meydana gelmekte ve hemen sonrasında ikincil uzunluk teşekkül etmektedir. Son seste bulunan / w / ile / y / sesleri benzeşme yoluyla kendilerinden önce gelen ünlüye dönüşerek eşit ikiz ünlüleri oluştururken, iç sesteki / w / ile / y / sesleri kendilerinden önce veya sonra gelen ünlüyle birleşerek eriyip kaybolmaktadırlar. Karaçay-Malkar Türkçesindeki bu ikincil uzunluklar sürekli, kurallı ve standart değildir. Söz konusu bu ikincil uzunlukların bir kısmının aynı zaman dilimi içerisinde kimi zaman normal uzun ünlüye, kimi zaman da kısa ünlüye dönüştüğü ve hatta eriyip tamamen yok olduğu görülmektedir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla günümüz Karaçay-Malkar Türkçesindeki mevcut ikincil uzun ünlüler: / a: /, / e: /, / i: /, / o: /, / u: / ve / ü: / sesleridir. Bunun dışında, bilhassa Kırgız Türkçesinde görülen / ı: / ve / ö: / şeklindeki ikincil uzun ünlüler (Başdaş, 2002:69-73) Karaçay-Malkar Türkçesinde tespit edilmemiştir. Bu çalışmada, Karaçay-Malkar Türkçesindeki mevcut ikincil uzun ünlüler, teşekkül sebeplerine göre değil, konuşma dilinde geldikleri safhaya göre tasnif edilmiş ve daha sonra her bir tasnif içerisinde bu ikincil uzunlukların gelişme safhaları açıklanmaya çalışılmıştır. Örnek olarak verilen kelimelerin; ilk önce konuşma dilinde geldiği safha yani ikincil uzun ünlünün mevcut olduğu şekiller yer almaktadır. Daha sonra ikincil uzunlukların gelişme safhaları gösterilmiş, müteakiben bu kelimelerin Latin ve Kiril imlâsındaki şekilleri verilmiş ve son olarak gerekli yerlerde ilgili kelimelerin Eski Türkçedeki şekilleri eklenmiştir. 1. / a: / ~ / aa / Karaçay-Malkar Türkçesinde ikincil uzun / a: / sesi, son seste / b / ~ / p / ünsüzleri bulunan tek heceli fiiller ile -ıb / -ıp zarf fiil ekinin çekime girmesi sonucu teşekkül etmektedir. Buna göre ilk safhada fiil kökünün sonundaki / b / ~ / p / ünsüzü eriyerek kaybolmakta ve alçalan diftong meydana gelmektedir. İkinci safhada ise -ıb / -ıp zarf fiil ekindeki / ı / ünlüsü gerileyici benzeşme yoluyla / a / ünlüsüne dönüşmektedir. Böylece eşit ikiz ünlüler vasıtasıyla ikincil uzunluk meydana gelmektedir. Karaçay-Malkar Türkçesindeki bu tür ikincil uzun / a: / sesi çok seyrektir. ca:b ~ caab < caıb < cabıb ~ джaбыб (örtüp) ça:b ~ çaab < çaıb < çabıb ~ чaбыб (koşup) ka:b ~ kaab < kaıb < kabıb ~ къaбыб (ısırıp) ta:b ~ taab < taıb < tabıb ~ тaбыб (bulup) 2. / e: / ~ / ee / Karaçay-Malkar Türkçesinde ikincil uzun / e: / sesi, ünlü karşılaşması sebebiyle ünlü ve ünsüz seslerin erimesi ile hece kaynaşması sonucu iki ayrı kelimenin birleşmesinden meydana gelmektedir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Karaçay-Malkar Türkçesindeki ikincil uzun / e: / ünlüsü, son seste / e / ünlüsünün bulunduğu isim, fiil ve eklerin isim fiille yapılan çekimlerinde teşekkül etmektedir. Yani bu tür ikincil uzunluklar genellikle isim ve fiillerin birleşik fiil çekimlerinde görülmektedir. Eski Türkçede isimlerin ve fiillerin bildirilmesinde kullanılan “er-” (olmak) fiili sondaki / -r / ünsüzünün düşmesi sonucu günümüz Karaçay-Malkar Türkçesinde “e-” şeklinde mevcut olup resmî imlâda istisnasız olarak kendisinden önce gelen isim veya fiilden ayrı gösterilir. Konuşma dilinde ise isim fiiliyle çekime girmiş kelimelerin arasına bağlayıcı / y / ünsüzü girer. Bir sonraki safhada isim fiiliyle çekime girmiş olan fiil kipi şahıs ekleriyle birleşerek eriyip kaybolur ve böylece bir hece kaynaşması meydana gelir. Bu safhadan sonra isim veya fiille çekime girmiş olan isim fiil arasındaki bağlayıcı / y / ünsüzü isim fiille birleşerek eriyip kaybolur, böylece eşit ikiz ünlüler ve dolayısıyla ikincil uzunluk meydana gelir. 2.1. İsim Çekiminde İsimlerin bildirilmesi sırasında teşekkül eden bu tür ikincil uzunluklar isim fiilin görülen geçmiş zaman çekiminde görülmektedir. 2.1.1. İsmin Yalın Hâli öge:m ~ ögeem < ögeyem < ögeyedim < öge edim ~ ёге эдим (üveydim). öge: ŋ ~ ögeeŋ < ögeyeŋ < ögeyediŋ < öge ediŋ ~ ёге эдинг (üveydin). öge:d ~ ögeed < ögeyed < ögeyedi < öge edi ~ ёге эди (üveydi). öge:k ~ ögeek < ögeyek < ögeyedik < öge edik ~ ёге эдик (üveydik). öge:giz ~ ögeegiz < ögeyegiz < ögeyedigiz < öge edigiz ~ ёге эдигиз (üveydiniz). öge:lle ~ ögeelle < ögeyelle < ögeyedile < öge edile ~ ёге эдиле (üveydiler). 2.1.2. İsmin Bulunma Hâli üyde:m ~ üydeem < üydeyem < üydeyedim < üyde edim ~ юйде эдим (evdeydim). üyde:ŋ ~ üydeeŋ < üydeyeŋ < üydeyediŋ < üyde ediŋ ~ юйде эдинг (evdeydin). üyde:d ~ üydeed < üydeyed < üydeyedi < üyde edi ~ юйде эди (evdeydi). üyde:k ~ üydeek < üydeyek < üydeyedik < üyde edik ~ юйде эдик (evdeydik). üyde:giz ~ üydeegiz < üydeyegiz < üydeyedigiz < üyde edigiz ~ юйде эдигиз (evdeydiniz). üyde:lle ~ üydeelle < üydeyelle < üydeyedile < üyde edile ~ юйде эдиле (evdeydiler). Bu çekimde görülen ikincil uzunluklar standart değildir. İkincil uzun / e: / ünlüsünün teşekkülünden önceki safhasında meydana gelen farklı bir gelişme neticesinde ikincil uzun / i: / ünlüsünün teşekkül ettiği de görülmektedir. Buna göre isim fiille çekime giren fiil kipinin şahıs ekleriyle birleşmesi sonucu meydana gelen hece kaynaşmasından sonraki safhada bağlayıcı / y / ünsüzünün erimeyip kendisinden önce ve sonra gelen / e / ünlülerini incelterek / i / ünlülerine dönüştürdüğü ve ancak bu safhadan sonra isim fiille birleşerek eriyip kaybolduğu görülmektedir. Bu tür ikincil uzunluk daha çok Malkar Türklerinin konuşma dilinde görülmektedir. üydi:m ~ üydiim < üydiyim < üydeyim < üydeyem < ... üydi:ŋ ~ üydiiŋ < üydiyiŋ < üydeyiŋ < üydeyeŋ < ... üydi:d ~ üydiid < üydiyid < üydeyid < üydeyed < ... üydi:k ~ üydiim < üydiyik < üydeyik < üydeyek < ... üydi:giz ~ üydiigiz < üydiyigiz < üydeyigiz < üydeyegiz < ... üydi:lle ~ üydiille < üydiyille < üydeyille < üydeyelle < ... 2.1.3. Soru Eki kündüzme:d ~ kündüzmeed < kündüzmüyed < kündüzmüyedi < kündüzmü edi (gündüz müydü) keçeme:d ~ keçemeed < keçemiyed < keçemiyedi < keçemi edi (gece miydi) Bu çekimdeki ikincil uzunluk da standart değildir. İkincil uzun / e: / ünlüsünün teşekkülünden sonraki safhada ikincil uzun / e: / sesinin kısalarak normal süreli ünlüye geçtiği de görülmektedir. kündüzmed < kündüzme:d ~ kündüzmeed <… < kündüzmü edi ~ кюндюзмю эди keçemed < keçeme:d ~ keçemeed < … < keçemi edi ~ кечeми эди Yine, ikincil uzun / e: / ünlüsünün teşekkülünden önceki safhada meydana gelen farklı bir gelişme neticesinde ikincil uzun / i: / ve / ü: / ünlülerinin teşekkül ettiği de görülmektedir. kündüzmü:d ~ kündüzmüüd < kündüzmüyüd < kündüzmüyed < … keçemi:d ~ keçemiid < keçemiyid < keçemiyed < … 2.2. Fiil Çekiminde 2.2.1. Şimdiki Zamanın Hikâyesi kele:em ~ keleem < keleyem < keleyedim < kele edim ~ келе эдим (geliyordum). kele:eŋ ~ keleeŋ < keleyeŋ < keleyediŋ < kele ediŋ ~ келе эдинг (geliyordun). kele:ed ~ keleed < keleyed < keleyedi < kele edi ~ келе эди (geliyordu). kele:ek ~ keleek < keleyek < keleyedik < kele edik ~ келе эдик (geliyorduk). kele:egiz ~ keleegiz < keleyegiz < keleyedigiz < kele edigiz ~ келе эдигиз (geliyordunuz). kele:lle ~ keleelle < keleyelle < keleyedile < kele edile ~ келе эдиле (geliyorlardı). 2.2.2. İstek Kipinin Hikâyesi kelge:m ~ kelgeem < kelgeyem < kelgeyedim < kelge edim ~ келге эдим (geleydim). kelge:ŋ ~ kelgeeŋ < kelgeyeŋ < kelgeyediŋ < kelge ediŋ ~ келге эдинг (geleydin). kelge:d ~ kelgeed < kelgeyed < kelgeyedi < kelge edi ~ келге эди (geleydi). kelge:k ~ kelgeek < kelgeyek < kelgeyedik < kelge edik ~ келге эдик (geleydik). kelge:giz ~ kelgeegiz < kelgeyegiz < kelgeyedigiz < kelge edigiz ~ келге эдигиз (geleydiniz). kelge:lle ~ kelgeelle < kelgeyelle < kelgeyedile < kelge edile ~ келге эдиле (geleydiler). 2.2.3. Şart Kipinin Hikâyesi kelse:m ~ kelseem < kelseyem < kelseyedim < kelse edim ~ келcе эдим (gelseydim). kelse:ŋ ~ kelseeŋ < kelseyeŋ < kelseyediŋ < kelse ediŋ ~ келcе эдинг (gelseydin). kelse:d ~ kelseed < kelseyed < kelseyedi < kelse edi ~ келcе эди (gelseydi). kelse:k ~ kelseek < kelseyek < kelseyedik < kelse edik ~ келcе эдик (gelseydik). kelse:giz ~ kelseegiz< kelseyegiz < kelseyedigiz < kelse edigiz ~ келcе эдигиз (gelseydiniz). kelse:lle ~ kelseelle < kelseyelle < kelseyedile < kelse edile ~ келcе эдиле (gelseydiler). 2.2.4. Şimdiki Zamanın Şartı kele:sem ~ keleesem < keleyesem < kele esem ~ келе эсем (geliyorsam). kele:seŋ ~ keleeseŋ < keleyeseŋ < kele eseŋ ~ келе эсенг (geliyorsan). kele:se ~ keleese < keleyese < kele ese ~ келе эсе (geliyorsa). kele:sek ~ keleesek < keleyesek < kele esek ~ келе эсек (geliyorsak). kele:segiz ~ keleesegiz < keleyesegiz < kele esegiz ~ келе эсегиз (geliyorsanız). kele:sele ~ keleesele < keleyesele < kele esele ~ келе эселе (geliyorlarsa). Birleşik fiil çekimlerindeki ikincil uzunluklar da standart değildir. İkincil uzun / e: / ünlüsünün teşekkülünden önceki safhada meydana gelen farklı bir gelişme neticesinde ikincil uzun / i: / ünlüsünün teşekkül ettiği de görülmektedir. keli:m ~ keliim < keliyim < keleyim < keleyem < ... < kele edim ~ келе эдим. kelgi:m ~ kelgiim < kelgiyim < kelgeyim < kelgeyem < … < kelge edim ~ келге эдим. kelsi:m ~ kelsiim < kelsiyim < kelseyim < kelseyem < … < kelse edim ~ келcе эдим. keli:sem ~ keliisem < keliyisem < keleyisem < keleyesem < … < kele esem ~ келе эсем. 2.1.5. Birleşik Fiil Çekimi Sırasında Gelen Ekler 2.1.5.1. Olumsuzluk Bildiren / -me / Eki Şimdiki zamanın hikâyesinin olumsuz çekiminde görülür. bilme:m ~ bilmeem < … < bilmey edim ~ билмей эдим (bilmiyordum). bilme: ŋ ~ bilmeeŋ < … < bilmey ediŋ ~ билмей эдинг (bilmiyordun). bilme:d ~ bilmeed < … < bilmey edi ~ билмей эди (bilmiyordu). bilme:k ~ bilmeek < … < bilmey edik ~ билмей эдик (bilmiyorduk). bilme:giz ~ bilmeegiz < … < bilmey edigiz ~ билмей эдигиз (bilmiyordunuz). bilme:lle ~ bilmeelle < … < bilmey edile ~ билмей эдилe (bilmiyorlardı). Bu çekimdeki ikincil uzunluklar da standart değildir. İkincil uzun / e: / ünlüsünün teşekkülünden önceki safhada farklı bir gelişme neticesinde ikincil uzun / i: / ünlüsünün teşekkül ettiği de görülmektedir. bilmi:m ~ bilmiim < … < bilmey edim ~ билмей эдим (bilmiyordum). bilmi: ŋ ~ bilmiiŋ < … < bilmey ediŋ ~ билмей эдинг (bilmiyordun). bilmi:d ~ bilmiid < … < bilmey edi ~ билмей эди (bilmiyordu). bilmi:k ~ bilmiik < … < bilmey edik ~ билмей эдик (bilmiyorduk). bilmi:giz ~ bilmiigiz < … < bilmey edigiz ~ билмей эдигиз (bilmiyordunuz). bilmi:lle ~ bilmiille < … < bilmey edile ~ билмей эдилe (bilmiyorlardı). 2.1.5.2. Soru Eki kelirme:m ~ kelirmeem < … < kelirmi edim ~ келирми эдим (gelir miydim). keleme:ŋ ~ kelemeeŋ < … < kelemi ediŋ ~ келeми эдинг (geliyor muydun). kelgenme:d ~ kelgenmeed < … < kelgenmi edi ~ келгeнми эди (gelmiş miydi). kellikme:k ~ kellikmeek < … < kellikmi edik ~ келликми эдик (gelecek miydik). kelirme:giz ~ kelirmeegiz < … < kelirmi edigiz ~ келирми эдигиз (gelir miydiniz). kelgenme:lle ~ kelgenmeelle < … < kelgenmi edile ~ келгeнми эдиле (gelmiş miydiler). Bu çekimdeki ikincil uzunluklar da standart değildir. İkincil uzun / e: / ünlüsünün teşekkülünden sonraki safhada ikincil uzun / e: / sesinin kısalarak normal süreli ünlüye geçtiği görülür. kelirmem < kelirme:m < … kelemeŋ < keleme:ŋ < … kelgenmed < kelgenme:d < … kellikmek < kellikme:k < … kelirmegiz < kelirme:giz < … kelgenmelle < kelgenme:lle < … Ayrıca ikincil uzun / e: / ünlüsünün teşekkülünden önceki safhada meydana gelen farklı bir gelişme neticesinde ikincil uzun / i: / ünlüsünün de teşekkül ettiği görülür. kelirmi:m ~ kelirmiim < … kelemi:ŋ ~ kelemiiŋ < … kelgenmi:d ~ kelgenmiid < … kellikmi:k ~ kellikmiik < … kelirmi:giz ~ kelirmiigiz < … kelgenmi:lle ~ kelgenmiille < … 3. / i: / ~ / ii / Eski Türkçedeki bazı kelimelerin iç ve son seslerinde bulunan / d /, / g /, / n / ve / ŋ / ünsüzlerinin akıcılaşarak Karaçay-Malkar Türkçesinde yarı ünlü / y / sesine dönüşmesi suretiyle teşekkül etmektedir. Söz konusu bu dönüşümden sonra ilk safhada diftong teşekkül etmekte, ikinci safhada / y / ünsüzü kendisinden önce veya sonra gelen ünlüyü / i / sesine dönüştürmektedir. Üçüncü safhada son seste bulunan / y / ünsüzü / i / sesine dönüşürken, iç seste bulunan / y / ünsüzü eriyerek kaybolmakta ve dördüncü safhada da eşit ikiz ünlüler vasıtasıyla ikincil uzunluklar meydana gelmektedir. Karaçay-Malkar Türkçesindeki bu tür ikincil uzunluklar sadece konuşma dilinde görülür. İmlâda ise / y / ünsüzü / i / ünlüsüne dönüşmez ya da eriyip kaybolmaz. Bu tür ikincil uzunlukla ilgili olarak tespit ettiğimiz kelimelerin; ilk önce konuşma dilinde geldiği safha, yani ikincil uzun ünlünün mevcut olduğu şekiller yer almaktadır. Daha sonra bu kelimelerin Latin ve Kiril imlâsındaki şekilleri verilmiş ve son olarak ilgili kelimelerin Eski Türkçedeki şekilleri eklenmiştir. 3.1. / y / < / d / bi:k ~ biik < biyik ~ бийик (büyük, yüksek) < ET. bedük (Gabain, 2000:267). i:- ~ ii- < iy- ~ ий- (göndermek) < ET. ıd- (Ergin, 2002:94). i:l- ~ iil- < iyil- ~ ийил- (gönderilmek) < ET. ıdıl- (Caferoğlu, 1993:56). ki:- ~ kii- < kiy- ~ кий- (giymek) < ET. ked- (Gabain, 2000:279). ki:m ~ kiim < kiyim ~ кийим (giyim) < ET. kedim (Gabain, 2000:279). ki:z ~ kiiz < kiyiz ~ кийиз (keçe, kilim) < ET. kidiz (Gabain, 2000:281). mi:k ~ miik < miyik ~ мийик (büyük, yüksek) < ET. bedük (Gabain, 2000:267). si:- ~ sii- < siy- ~ сий- (işemek) < ET. sid- (Caferoğlu, 1993:135). si:dik ~ siidik < siydik ~ сийдик (sidik) < ET. südük (Gabain, 2000:295).
ci:rgen- ~ ciirgen- < ciyirgen- ~ джийирген- (iğrenmek) < EDPT. yigren- (Clauson, 1972:914). çi: ~ çii < çiy ~ чий (çiğ) < ET. çig (Siemieniec, 2000:144). i:- ~ ii- < iy- ~ ий- (eğmek) < KB. eg- (Arat, 1979:143). i:l- ~ iil- < iyil- ~ ийил- (eğilmek) < KB. egil- (Arat, 1979:143). i:r- ~ iir- < iyir- ~ ийир- (eğirmek) < ET. egir- (Ergin, 2002:93). i:men- ~ iimen- < iymen- ~ иймен- (çekinmek) < DLT. eymen- (Atalay, 1991:209). i:ne ~ iine < iyne ~ ийнe (iğne) < ET. igne (Siemieniec, 2000:94). ki:r ~ kiir- < kiyir- ~ кийир- (sokmak) < ET. kigür- (Ergin, 2002:102). si:t ~ siit < siyit < sıyıt ~ сыйыт (feryat) < ET. sıġıt (Ergin, 2002:110). ti:- ~ tii- < tiy- ~ тий- (değmek) < ET. teg- (Ergin, 2002:113). ti:re ~ tiire < tiyre ~ тийрe (çevre) < ET. tegre (Ergin, 2002:113). ti:şli ~ tiişli < tiyişli ~ тийишли (uygun) < ET. tiginç (Caferoğlu, 1993:151).
i:nan- ~ iinan- < iynan - ~ ийнан- (inanmak) < ET. ınan- (Caferoğlu, 1993:57). 3.4. < / y / < / ŋ / i:nek ~ iinek < iynek ~ ийнeк (inek) < ET. iŋek (Ergin, 2002:96). 3.5. / y / = / y / ki:k ~ kiik < kiyik ~ кийик (geyik) < ET. keyik (Ergin, 2002:102). 3.6. Alıntı Kelimelerde Karaçay-Malkar Türkçesinde ikincil uzun / i: / ünlüsü bazı alıntı kelimelerde de görülmektedir. Bunlar, Karaçay-Malkar Türkçesi imlâsında “iy” ~ “ий” şeklinde diftongla gösterilmekte, konuşma dilinde ise / i: / ve / iy / şeklinde nöbetleşe telâffuz edilmektedir. Ali: ~ Alii < Aliy ~ Алий (Ali) < Ar. Ali: bali: ~ balii < baliy ~ балий (vişne) < Os. bali: < Far. bâlu (Cappuyev, 1974:64). dari: ~ darii < dariy ~ дарий (ipek kumaş) < Os. dariy < Far. darayi (Çağatay, 1951:288). i:man ~ iiman < iyman ~ ийман (iman) < Ar. i:ma:n sabi: ~ sabii < sabiy ~ сабий (çocuk) < Ar. sabi: zaki: ~ zakii < zakiy ~ закий (zeki) < Ar. zeki: 4. / o: / ~ / oo / Kırgız Türkçesinde sıklıkla görülen ikincil uzun / o: / ünlüsü, Karaçay-Malkar Türkçesinde sadece birkaç kelimede teşekkül etmektedir. Bunlardan birincisi / so:ra / (sonra) edatı, ikincisi de Arapçadan alıntı / to:ba / (tövbe) kelimesidir. 4.1. / ø / < / ŋ / Karaçay-Malkar Türkçesinde imlâda “soŋura” (сонгура) ve “sora” (сора) olmak üzere her iki şekilde de kullanılan “sonra” edatının konuşma dilinde / so:ra / ~ / sora / şeklinde telâffuzu da mevcuttur. Eski Türkçede isim, sıfat ve zarf olarak da kullanılan “soŋ” kelimesi ile yön gösterme “-ra” ekinin birleşmesinden teşekkül eden “soŋra” edatının, Karaçay Malkar Türkçesinde ilk hecede / u / ünlüsünün türemesi suretiyle “soŋura” şeklini aldığı, müteakiben / ŋ / ünsüzünün düşerek iç seste / ou / şeklinde bir diftongun teşekkül ettiği, daha sonra benzeşme yoluyla / oo / şeklindeki eşit ikiz ünlülerin ve nihayetinde de ikincil uzun / o: / ünlüsünün meydana geldiği anlaşılmaktadır. Günümüz Karaçay-Malkar Türkçesi imlâsında bu edat çoğunlukla “sora” (сора) şeklinde yazılmaktadır. Yani imlâda ikincil uzunluğun gösterilmesi söz konusu değildir. Ayrıca yine imlâda gösterildiği şekilde, konuşma dilinde de bu edatın telâffuzunda ikincil uzunluğun normal süreli ünlüye geçtiği müşahede edilmektedir. Yani konuşma dilinde de bu edat / so:ra / ve / sora / şeklinde nöbetleşe telâffuz edilmektedir. Bununla birlikte ilerleyen zamanlarda imlâda olduğu gibi konuşma dilinde de ikincil uzun / o: / ünlüsünün kısalarak normal süreli / o / ünlüsüne dönüşeceği aşikârdır. so:ra ~ soora < soura < soŋura ~ сонгура (sonra) < soŋ + ra < ET. soŋ (Gabain, 2000:294). 4.1. / o / < / w / Arapça “tevbe” kelimesi Karaçay-Malkar Türkçesi imlâsında “toba” (тоба) şeklinde yazılmaktadır. Yani ilk hecedeki / o / ünlüsü normal süreli ünlü olarak gösterilmektedir. Ancak konuşma dilinde ise bu ünlünün uzun olarak telâffuz edildiği de müşahede edilmektedir. Söz konusu bu ünlünün yer aldığı ilgili kelime konuşma dilinde / to:ba / ve / toba / şeklinde nöbetleşe telâffuz edilmektedir. Ancak ilerleyen zamanlarda imlâda olduğu gibi konuşma dilinde de bu ikincil uzun ünlünün kısalarak normal süreli / o / ünlüsüne dönüşeceği anlaşılmaktadır. to:ba ~ tooba < towba > tooba ~ to:ba > toba ~ тоба (tövbe) < Ar. tevbe 5. / u: / ~ / uu / Eski Türkçedeki bazı kelimelerin iç ve son seslerinde bulunan / b /, / d / ve / ġ / ünsüzlerinin sızıcılaşarak Karaçay-Malkar Türkçesinde yarı ünlü / w / sesine dönüşmesi suretiyle teşekkül etmektedir. Söz konusu bu dönüşüm sonrasında meydana gelen ikincil uzunlukların imlâdaki şekillerine göre iki farklı şekilde geliştiği görülmektedir. 5.1. / w / < / b /, / d /, / ġ / Eski Türkçe bazı kelimelerde iç ve son seste bulunan / b /, / d / ve / ġ / ünsüzleri sızıcılaşarak Karaçay-Malkar Türkçesinde yarı ünlü / w / sesine dönüşür. Bir sonraki safhada kendisinden önce ve sonra gelen ünlüler de düzenli ve kurallı bir şekilde yuvarlaklaşarak / u / ünlüsüne dönüşür. Bu safhada iç ve son seste / uw / ve / uwu / şeklinde diftonglar meydana gelir. Karaçay-Malkar Türkçesi imlâsında da bu safha esas alınarak bu tür diftonglar yazıda “уу” (uw) ve “ууу” (uwu) şeklinde sabitlenmiştir. Konuşma dilinde ise zaten yarı ünlü sayılan / w / sesi benzeşme yoluyla / u / ünlüsüne dönüşerek eşit ikiz ünlüler ve müteakiben ikincil uzunluklar meydana gelir. İç seste bulunan / w / sesi ise kendisinden önce veya sonra gelen / u / ünlüsüyle birleşerek eriyip kaybolur. Bu tür ikincil uzunlukların resmî imlâda “уў” (uw) ve “уўу” (uwu) şeklinde diftongla gösterilmesi esastır. Ancak bunun örneklerine yalnız 1970 yılından önce yayımlanan kitaplar ile 1989 yılında yayımlanan “Karaçay-Malkar-Orus Sözlük” adlı eserde rastlanmaktadır. 1970 yılından günümüze kadarki her türlü yayında ise bu tür diftonglar “уу” (uu) ve “ууу” (uuu) şeklindeki eşit ikiz ünlülerle gösterilmektedir. Bununla birlikte son seste bulunan “уу” (uu) ile iç seste bulunan “ууу” (uuu) şeklindeki eşit ikiz ünlülerden ikinci sesin / ў / ~ / w / ünsüzü olduğu varsayılmaktadır. Hatta bu durum gramer kitaplarında da özellikle vurgulanmaktadır. Ancak günümüzde, Kiril esaslı resmî Karaçay-Malkar Türkçesi alfabesinde de yer almasına rağmen, galiba matbuatta kolaylık sağlamak amacıyla, hiçbir yayında “ ў ” (w) harfi kullanılmamakta, bunun yerine “ у ” (u) harfi kullanılmaktadır. Yani her ne kadar yazılı metinlerdeki eşit ikiz ünlülerin ikinci seslerinin / ў / ~ / w / sesi olduğu “varsayılıyorsa” da, gözümüzün gördüğü somut işaret “ у ” (u) harfidir. Bu durum Kiril harfli Karaçay-Malkar Türkçesi metinlerini Latin harflerine aktarmada da bazı problemlere sebep olmaktadır. Kimi aktarmalar “uw” ve “uwu” şeklindeki diftonglarla yapılırken, kimi aktarmalar da “uu” ve “uuu” şeklinde eşit ikiz ünlülerle yapılmaktadır. Biz, bu çalışmada olduğu gibi; dil çalışmalarıyla ilgili aktarmalarda “ w ” harfinin, diğer aktarmalarda ise Türkiye Türkçesi alfabesindeki “ v ” harfinin kullanılmasının yeterli olacağı kanaatindeyiz. Konuyla ilgili olarak aşağıda verilen örneklerin imlâdaki şekilleri gösterilirken; resmî Kiril alfabesindeki şeklinde varsayılan “ ў ” ( w ) harfi değil, gerçeğe uygun olarak, görünen “ у ” (u) harfi esas alınmıştır. Latin alfabesindeki şeklinde ise “ у ” harfinin / w / sesini karşıladığı varsayılarak “ w ” harfi esas alınmıştır. 5.1.1. / w / < / b / çu: ~ çuu < çuw ~ чуу (şan) < ET. çab (Orkun, 1987:789). su: ~ suu < suw ~ cуу (su) < ET. sub (Ergin, 2002:111). su:r- ~ suur- < suwur- ~ cуууp- (savurmak) < ET. *sabur- (Ata, 1992:241). u: ~ uu < uw ~ уу (av) < ET. ab (Gabain, 2000:258). u:çu ~ uuçu < uwçu ~ уучу (avcı) < ET. abçı (Orkun, 1987:755).
u:rt ~ uurt < uwurt ~ уууpт (avurt) < ET. adurt (Gabain, 2000:259). 5.1.3. / w / < / ġ / bu: ~ buu < buw ~ буу (erkek geyik) < ET. buġu (Caferoğlu, 1993:34). bu:- ~ buu- < buw- ~ буу- (boğmak) < KB. boġ- (Arat, 1979:96). bu:n ~ buun < buwun ~ бууун (boğum) < DTS. boġun (Nadelyayev, 1969:243). buşu: ~ buşuu < buşuw ~ бушуу (üzüntü) < DLT. buşuġ (Atalay, 1991:119). cortu: ~ cortuu < cortuw ~ джopтуу (koşturmak) < DLT. yortuġ (Atalay, 1991:803). cu:- ~ cuu- < cuw- ~ джуу- (yıkamak) < *yuġ- < ET. < yu- (Gabain, 2000:313). cu:k ~ cuuk < cuwuk ~ джууукъ (yakın) < ET. yaġuk (Ergin, 2002:120). culu: ~ culuu < culuw ~ джулуу (bedel) < ET. yuluġ (Caferoğlu, 1993:198). cu:rġan ~ cuurġan < cuwurġan ~ джуууpгъaн (yorgan)< ET. yoġurkan (Gabain, 2000:312). cu:rt ~ cuurt < cuwurt ~ джуууpт (yoğurt) < ET. yoġurt (Gabain, 2000:312). ku: ~ kuu < kuw ~ къуу (kuş tüyü) < ET. kuġu: kuğu (Gabain, 2000:284). ku:- ~ kuu- < kuw- ~ къуу- (kovmak) < ET. koġ- (Çağatay, 1951:295). ku:k ~ kuuk < kuwuk ~ къууукъ (mesane) < ET. kaġuk (Caferoğlu, 1993:107). ku:r- ~ kuur- < kuwur- ~ къуууp- (kavurmak) < DLT. kuġur- (Atalay, 1991:374) ku:rmaç ~ kuurmaç > kurmaç ~ къуpмач (kavrulmuş buğday) < DLT. koġurmaç (Atalay, 1991:339). ku:ş ~ kuuş < kuwuş ~ къуууш (oyuk) < DLT. koġuş: (Atalay, 1991:251). ku:t ~ kuut < kuwut ~ къууут (kavrulmuş un) < DLT. kaġut (Atalay, 1991:251). soru: ~ soruu < soruw ~ соруу (soru) < DLT. soruġ (Atalay, 1991:531). su:k ~ suuk < suwuk ~ cууукъ (soğuk) < ET. soġık (Gabain, 2000:294). tu: ~ tuu < tuw ~ туу (çorak toprak) < KB. toġ: toz (Arat, 1979:456). tu:- ~ tuu- < tuw- ~ туу- (doğmak) < ET. toġ- (Ergin, 2002:115). tu:r- ~ tuur- < tuwur- ~ туууp- (doğurmak) < KB. toġur- (Arat, 1979:457). tu:ra ~ tuura < tuwra ~ туурa (doğru, karşı) < KB. toġru (Arat, 1979:456). tu:ra- ~ tuura- < tuwra- ~ тууpa- (doğramak) < DLT. toġra- (Atalay, 1991:631). u: ~ uu < uw ~ уу (zehir) < ET. aġu (Gabain, 2000:259). u:- ~ uu- < uw- ~ уу- (ovmak) < ET. oġ- (Ata, 1992:230). u:z ~ uuz < uwuz ~ уууз (ilk süt) < ET. uġuz (Caferoğlu, 1993:172). uru: ~ uruu < uruw ~ уpуу (soy, kabile) < ET. uruġ (Gabain, 2000:305). Yukarıda örnek olarak verilen kelimelerdeki ikincil uzunluklar konuşma dilinde de düzenli ve standart değildir. Söz konusu bu tür ikincil uzunlukların eş zamanlı olarak / uw / ve / uwu / şeklindeki diftonglarla nöbetleşe telâffuz edildiği, hatta seyrek de olsa, kısalarak normal süreli ünlüye geçtikleri de müşahede edilmektedir. Örneğin imlâda “kurmaç” ~ “къуpмач” (kavrulmuş buğday < DLT. koġurmaç; Atalay, 1991:339) şeklinde gösterilen bu kelimedeki / u / ünlüsü; diftong, eşit ikiz ünlü ve ikincil uzun ünlü safhalarını tamamlayarak normal süreli ünlüye geçmiştir. İmlâda da bu son safha esas alınmıştır. Halbuki konuşma dilinde ise eş zamanlı olarak ikincil uzun ünlü / ku:rmaç / ile diftonglu / kuwurmaç / şekillerinin telâffuzda hâlen nöbetleşe devam ettiği görülmektedir. 5.2. / -ıw / < / -ıġ / Karaçay-Malkar Türkçesindeki ikincil uzun / u: / ünlüsünün diğer gelişme safhası ise şöyledir; Eski Türkçe bazı kelimelerde bilhassa son seste bulunan arka damak / ġ / ünsüzü sızıcılaşarak Karaçay-Malkar Türkçesinde yarı ünlü / w / sesine dönüşmekle birlikte kendisinden önce gelen / ı / ünlüsünü yuvarlaklaştırarak / u / ünlüsüne dönüştürememiştir. Bu safhada son seste / ıw / şeklinde bir diftong meydana gelir. Karaçay-Malkar Türkçesi imlâsında da bu safha esas alınarak bu tür diftonglar yazıda “ыу” (ıw) şeklinde sabitlenmiştir. Konuşma dilinde ise durum farklı olup diftong safhasından eşit ikiz ünlü safhasına geçiş söz konusudur. Son seste bulunan yarı ünlü / w / sesi kendisinden önce gelen / ı / ünlüsünü yuvarlaklaştırarak önce / uw / diftongunu, sonra da / uu / eşit ikiz ünlülerini teşekkül ettirmekte ve nihayetinde ikincil uzunluklar meydana gelmektedir. açu: ~ açuu < açuw < açıw ~ ачыу (öfke) < ET. açıġ (Gabain, 2000:258). asu: ~ asuu < asuw < asıw ~ аcыу (fayda) < ET. asıġ (Caferoğlu, 1993:15). ayu: ~ ayuu < ayuw < ayıw ~ айыу (ayı) < ET. adıġ (Caferoğlu, 1993:3). azu: ~ azuu < azuw < azıw ~ азыу (azı dişi) < ET. azıġ (Caferoğlu, 1993:19). batu: ~ batuu < batuw < batıw ~ бaтыу (çukur) < KB. batıġ (Arat, 1979:65). cabu: ~ cabuu < cabuw < cabıw ~ джaбыу (örtü)< *yapıġ < DLT. yap- : örtmek (Atalay, 1991:774). caraşu:~caraşuu cazu: ~ cazuu < cazuw < cazıw ~ джaзыу (yazı) < *yazıġ > DLT. yazıġçı (Atalay, 1991:765). cazu:çu ~ cazuuçu < cazuwçu < cazıwçu ~ джaзыучу (yazar) < DLT. yazıġçı (Atalay, 1991:765).
çaldu: ~ çalduu < çalduw < çaldıw ~ чaлдыу (çelme) < *çaldıġ < ET. çal- : vurmak (Gabain, 2000:271). çançu: ~ çançuu < çançuw < çançıw ~ чaнчыу (sancı) *sançıġ < ET. sanç- (Gabain, 2000:292).
kısu: ~ kısuu < kısuw < kısıw ~ къысыу (telaş) < DLT. kısıġ (Atalay, 1991:321). satu: ~ satuu < satuw < satıw ~ cатыу (satış) < ET. satıġ (Caferoğlu, 1993:130).
tarıġu: ~ tarıġuu < tarıġuw < tarıgıw ~ тaрыгъыу (dertlenme) < *tarıkıġ < DLT. tarık- (Atalay, 1991:578). tatu: ~ tatuu < tatuw < tatıw ~ татыу (tat, lezzet) < ET. tatıġ (Gabain, 2000:297).
tayu: ~ tayuu < tayuw < tayıw ~ тайыу (kaygan) < DTS. tayıġ (Nadelyayev, 1969:528). kezü: ~ kezüü < kezüw < keziw ~ кезиу (sıra, esna) < ET. kezig (Caferoğlu, 1993:72). sürü: ~ sürüü < sürüw ~ сюpюу (sürü) < ET. sürüg (Gabain, 2000:295). ü: ~ üü < üy ~ юй (ev) < ET. eb (Ergin, 2002:92). sü:- ~ süü- < süy- ~ сюй- (sevmek) < ET. seb- (Orkun, 1987:97).
sü:n- ~ süün- < süyün- ~ сюйюн- (sevinmek) < ET. sebin- (Orkun, 1987:97). sü:re- ~ süüre- < süyre- ~ сюйре- (sürüklemek) < ET. südre- (Siemieniec, 2000:209). kü: ~ küü < küy ~ кюй (ağıt, türkü) < ET. küg (Caferoğlu, 1993:81). tü:- ~ tüü- < tüy- ~ тюй- (düğümlemek) < ET. tüg- (Gabain, 2000:303).
tü:- ~ tüü- < tüy- ~ тюй- (dövmek) < DLT. tög- (Atalay, 1991:643). tü:l ~ tüül < tüyül ~ тюйюл (değil) < ET. tügül (Orkun, 1986:871).
tü:m ~ tüüm < tüyüm ~ тюйюм (düğüm) < ET. tügüm (Tekin, 1999:121). tü:me ~ tüüme < tüyme ~ тюйме (düğme) < DLT. tügme (Atalay, 1991:667).
tü:r ~ tüür < tüyür ~ тюйюр (çember) < DLT. tegirme (Atalay, 1991:594). tü:re- ~ tüüre- < tüyre- ~ тюйре (iliştirmek) < ET. tegür- (Orkun, 1987:108).
tü:ş ~ tüüş < tüyüş ~ тюйюш (dövüş) < ET. tegiş (Ergin, 2002:113). ü:r ~ üür < üyür ~ юйюр (aile) < ET. ügür (Caferoğlu, 1993:177).
ü:ren- ~ üüren- < üyren- ~ юйрен- (öğrenmek) < ET. ögren- (Tekin, 1999:121). üren- < ü:ren ~ üüren < üyren- ~ юйрен- mü:z ~ müüz < müyüz ~ мюйюз (boynuz) < ET. müŋüz (Caferoğlu, 1993:90). EAT. Eski Anadolu Türkçesi TT. Türkiye Türkçesi
DLT. Divânü Lügâti’t-Türk DTS. Drevnetürkskiy Slovar
KB. Kutadgu Bilig EDPT. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish
Ar. Arapça Far. Farsça
Os. Osetçe _____________________________________________________________________ Meydana Gelen İkincil Ünlüler", VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 21 Ekim 2008 Salı, Üçüncü Oturum, 14.50-15.10, Bilkent Otel ve Konferans
Merkezi: Gediz Salonu, Ankara. Turkistan Library |
