Tushunchasi

Key words:
education, upbringing, development, individual, family, external 
environment, heredity, innate ability. 
 
Tarbiya jarayoninng markaziy figurasi – bu bola va uning shaxsi
 
hisoblanadi. 
Maktabgacha yoshda bola umuminsoniy ma`naviy qadriyatlarga
 
muvofiq shaxsiy 
madaniyat asoslari, uning negizini egallaydi. Shaxsiy madaniyat
 
tushunchasiga 
bolaning atrof borliqdagi to`rtta asosiy soha: tabiat, inson qo`llari
 
bilan yaratilgan 
predmetlar, ijtimoiy hayot ko`rinishlari, shaxsiy hayot va faoliyati
 
ko`rinishlari kiradi. 

---

JOURNAL OF INNOVATIONS IN SCIENTIFIC AND EDUCATIONAL RESEARCH 
VOLUME-2, ISSUE-15 (28-February)
 
50
Inson ma`naviyati, madaniyati negizi – bu odamdagi shaxsiy
 
insoniy boshlanish, 
umuminsoniy qadriyatlar (ezgulik, halollik, go`zallik, haqiqat
 
va h.k) va hayotiy faoliyat 
vositalari (borliq to`g`risidagi tasavvurlar, dunyoga
 
ta`sir ko`rsatish, voqea-hodisalarga 
hissiy baholovchi munosabat) majmuasidir.
 
Insonning rivojlanishi juda qiyin va murakkab jarayon hisoblanadi.
 
Rivojlanish har qanday tirik organizmga, shu jumladan insonga ham xosdir.
 
Rivojlanish tashqi va ichki omillar ta`siri ostida bo`ladi.
 
Tashqi omillarga
: Insonni o`rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhit, bolalarda
 
ma`lum shaxsiy jihatlarni shakllashtirishga qaratilgan maqsadli yo`naltirilgan
 
faoliyat 
kiradi.
 
Ichki omillarga
: biologik omillar kiradi. Insonning rivojlanishiga ta`sir
 
qiladigan omillar boshqariladigan va boshqarilmaydigan bo`ladi. Bola rivojlanishi
 
jarayonida turli faoliyatlarga duch keladi: o`yin, o`qish, mehnat, sport va
 
boshqalar, 
turli kishilar bilan muloqotda bo`ladi: ota-onasi, aka-ukasi,
 
qarindoshlari, do`stlari va 
boshqalar bilan.
 
Turli faoliyatlarda turli insonlar bilan muloqotga kirishish natijasida 
bolada
 
ijtimoiy ko`nikmalar hosil bo`la boshlaydi. Bolaning normal rivojlanishi uchun
 
muloqotning ahamiyati juda kattadir. 
Atrofdagilar – kattalar va tengdoshlar bilan
 
bolalar va yoshlar ijtimoiy ta`minoti 
va himoyasi
 
muloqot o`rnatish, ularning bahosi asosida bolada o`z-o`zining obrazi, 
Men, obrazi
 
yuzaga keladi. Ijtimoiy rivojlanishning bu jihati bolada ma`naviy 
tasavvurlar va
 
yetuk tuyg`ular, axloq me`yorlari shakllanishiga ko`maklashadi.
 
Axloq 
qoidalarining shakllanishi har kungi tartibli mashg`ulotlar jarayoni,
 
barcha turdagi 
bolalar faoliyatida sodir bo`ladi. Ma`lumki, bolalarda taqlid qilish
 
qobiliyati rivojlangan 
bo`ladi, ammo ba`zida axloq, xatti-harakatlarning ma`naviy
 
mazmunini to`liq anglay 
olmaydilar. Shuning uchun ma`naviy tajriba va axloqiy
 
qoidalarni o`rganish: kattalarga 
hurmat, tengdoshlarga ijobiy munosabat, atrofmuhit, tabiat, buyumlarni asrash kabi 
ko`nikmalarni shakllantirishga yordam berish
 
zarur.
 
Bolaning ijtimoiylashuviga 
ekologik omillar: suv, havoning ifloslanishi ham
 
ta`sir ko`rsatadi. Bugungi kunda salbiy 
ekologik omillar tayanch apparatining
 
buzilishini, shizofreniya, qon kasalliklari kabi 
kasalliklarga olib kelmoqda, bolani
 
ijtimoiylashish jarayonida bularning hammasini 
hisobga olish talab qilinadi.
 
Sotsializatsiya (ijtimoiylashuv) – uzluksiz va ko`p qirrali jarayon. Bu
 
jarayon ayniqsa, bolalik va o`smirlikda jadal kechadi. Agar bu jarayonni obrazli
 
qilib uy 
qurilishi deb tasavvur qilsa, unda aynan bolalikda butun binoga poydevor
 
qo`yiladi va 
quriladi. Keyinchalik butun umr davomida faqatgina pardozlash
 
ishlari olib boriladi.
 
Bolaning ijtimoiylashuv jarayoni, shaxs sifatida uning shakllanishi va
 
rivojlanishi atrof-
muhit bilan o`zaro ta`sirda sodir bo`ladi.
 
Shaxs sotsializatsiyasining makro (grekcha 
makros «katta»), mezo – (mekos
 
«o`rta») va mikro (mikros «kichik») omillarini 
farqlaydilar.
 
Makro omillar – inson yashaydigan mamlakat, jamiyat, davlat hamda
 
dunyoviy planetar jarayonlar: ekologik, demografik, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va
 
b.
 

---