Udk: Soatov Sardor Akvarovich surxondaryoning shimoliy tumanlari sharoitida na’matak

III bob bo’yicha xulosa
Olib borilgan tadqiqotlar natijasida Surxondaryo viloyatining shimoliy tumanlari sharoitida na’matak o’simligi va uning ildizi atrofidagi tuproqda …. ta kenja sinf, …. ta turkum, …. ta kenja turkum, … ta katta oila, … ta oila, … ta kenja oila, … ta avlod, … ta tur ga mansub fitonematodalar aniqlandi. Ulardan 9 turi na’matak o’simligida ilk bor qayd etilmoqda.


IV BOB. NA’MATAK OʼSIMLIGI NEMАTODАLARI FАUNАSI
4.1. Na’matak oʼsimligi va ildizi atrofidagi tuproqda aniqlangan fitonematodalar faunasi va ularning ekologik tahlili
4.1-jadval
Na’matak oʼsimligi va ildizi atrofidagi tuproqda aniqlangan fitonematodalar tur individlari soni

	Hudud (mahalla)	Yusuf Davr f/x	Abbos Abduraimov f/x	Arabov Shamsiddin f/x	Qulmat Eshmatov f/x	Jami individ soni
	Tur nomi
1	Monhystera paludicola	21	19	11	19	70
2	M.similis	27	17	25	24	93
3	Plectus granulosus	6	11	2	-	19
4	Eudorylaimus monhystera	21	31	7	18	77
5	Nygolaimus brachyuris	18	7	25	16	66
6	Diplogaster rivalis	-	17	11	22	50
7	Diplogasteritus nudicapitatus	19	20	21	12	72
8	D. austriacus	34	22	21	16	93
9	Diplogastrellus gracilis	26	17	23	19	85
10	D. stammeri	11	26	13	27	77
11	Cephalobus persegnis	19	27	25	22	93
12	Eucephalobus oxyuroides	7	6	-	4	17
13	E. elongates	15	18	17	11	61
14	Acrobeloides buetschlii	25	19	21	26	91
15	Cervidellus servus	21	27	31	25	104
16	Chiloplacus symmetricus	29	34	31	27	121
17	Panagrolaimus concolor	16	10	18	19	63
18	P. facetus	23	15	17	21	76
19	P. labiatus	-	4	7	-	11
20	P. subelongatus	12	24	26	23	85
21	Tylenchulus semipenetrans	28	27	19	31	105
22	Paratylenchus pratensis	16	23	31	29	99
23	P. penetrans	23	27	19	24	93
24	P.pseudoparietinus	20	25	19	27	91
25	Pratylenchoides crenikanda	29	23	15	31	98
26	Paratylenchus amblusephalus	11	-	9	7	27
27	Tylenchus filiformis	20	14	17	23	74
28	T. polyhypnus	11	14	19	7	51
29	T. cylindricus	24	19	27	23	93
30	T. plattensis	28	17	18	26	89
31	T. fusiformus	29	24	26	15	94
32	Aglenchus agricola	12	19	26	28	85
33	A. bryophilus	11	17	19	28	75
34	Ditylenchus dipsaci	38	34	36	27	135
35	D. destructor	17	23	19	11	70
36	D. misellus	26	28	16	22	92
37	D. angustus	11	17	13	18	59
38	D. mirus	9	26	24	11	70
39	D.tulaganovi	17	18	14	19	68
40	Aphelenchus cylindricaudatus	14	13	11	7	45
41	A. radicicolus	28	17	23	32	100
42	A. avenae	34	30	28	19	111
43	Paraphelenchus tritici	22	19	17	11	69
44	P. myceliophthorus	10	13	11	27	61
45	P.pseudoparietinus	24	14	11	10	59
46	Aphelenchoides martini	17	9	15	23	64
47	A. cyrtus	9	11	8	10	38
48	A.bicaudatus	-	10	16	7	33
49	Seinura citri	16	18	-	11	45
50	S. longicaudata	8	6	16	11	41
51	S. demani	-	12	14	18	44
	Jami	902	938	908	944	3692

Ekologik guruhiga ko’ra aniqlangan nematodalar pararizobiontlar, eusaprobiontlar, devisaprobiontlar, mikogelmintlar, fitogelmintlar guruhlariga ajratildi[....].

Pararizobiontlar - o’simlik ildizi atrofidagi rizosferasi tuprog’i qatlamlarida yashovchi nematodalar[..]. Na’matak o’simligi nematodalar faunasi tarkibida pararizobiontlar 8 turni tashkil etdi. Ushbu guruh vakillarining hayot kechirish tarzi, ovqatlanish usuli, ozuqa turi va o’simliklarga nisbatan munosabatlariga ko’ra 3 ta kichik guruhlarga ajratildi:
a) erkin yashovchi pararizobiontlar. Ushbu kichik guruhga kiruvchi nematodalarning anchagina turlari nam tuproqda, ba’zan chuchuk suvlarda ham yashashga moslashgan. Bundan tashqari ular o’simlik tanasiga tasodifan kirib qolishi mumkin, lekin unga salbiy ta’sir ko’rsata olmaydi, chunki ularning ovqati o’simlik qoldiqlari, turli tuman mikroorganizmlar hisobidan bo’ladi. Erkin yashovchi pararizobiontlar na’matak nematodalari faunasi tarkibida 2 turdan iborat bo’ldi. Ushbu kichik guruhga mansub Monhystera avlodiga mansub turlar rizosfera tuprog’i qatlamlarida qayd etildi.
b) fitofag pararizobiontlar kichik guruhiga mansub nematodalarning o’ziga xosligi og’iz bo’shlig’ida nayza yoki ayrim avlodlarining turlarida sanchib so’ruvchi naysimon stiletga egaligidir. Shunga binoan bunday pararizobiontlar, asosan rizosfera tuprog’ida yashasa ham, ba’zan o’simlik tanasiga o’tib, uning shirasi bilan ovqatlanishga kirishadi. Bizning materialimizda fitofag pararizobiontlar Eudorylaimus, Aglenchus, Tylenchus avlodlariga mansub 5 turdan iborat bo’ldi.
c) yirtqichlik bilan ovqatlanuvchi pararizobiontlar kichik guruhi. Ushbu nematodalarning og’iz bo’shlig’ida nayza yoki xitinlashgan og’iz kapsulasi, ba’zan xitinlashgan tishchalar shakllangan. Yirtqich pararizobiontlar ko’p hollarda mayda nematodalar va ularning lichinkalari(parazit turlarning ham lichinkalari) bilan ovqatlanadi. Bundan tashqari ular ba’zan o’simliklarning vegetativ a’zolariga ham o’tib, undagi mikroskopik hayvonlarni ham iste’mol qilishi isbotlangan.Bizning materiallarimizda na’mataknematod faunasi tarkibida eng kam sonda aniqlandi. Yirtqich pararizobiontlar faqat 1 tur - Nygolaimus brachyurisdan iborat bo’ldi.
Shunday qilib, erkin yashovchi tuproq nematodalari yoki pararizobiontlarning asosiy yashash va tarqalish joyi rizosfera tuprog’i qatlamlari hisoblansa ham, ularning ayrim turlari o’z individlari bilan na’matakning ildiz sistemasida ham namoyon bo’lishdi.
Eusaprobiontlar - o’simliklarning zararlangan va chiriyotgan joylarida, shuningdek tuproqning turli hayvon qatlamlarida mavjud bo’lgan saprobiotik manbalarda yashashga moslashgan hamda organik chirindi bilan ovqatlanuvchi nematodalar hisoblanadi. Tadqiqotlar davomida na’matak nematodalari faunasi tarkibida eusaprobiontlar Diplogaster, Diplogasteritus, Diplogastrellus avlodlariga mansub 5 ta turni o’z ichiga oldi. Eusaprobiontlarga mansub turlar fauna tarkibida ancha yuqori sondagi individlarga ega ekanligi qayd etildi. Eusaprobiontlarning biotoplar bo’yicha tarqalishiga e’tibor bersak, tuproqning qatlamidan 20-30 sm chuqurlikda ularning individlari sezilarli ravishda kamayib borgan. Turlarning rizosfera qatlamlarida bunday notekis taqsimlanishini avvalo tuproq tarkibidagi gumus miqdorining yuqori qatlamlarda quyi qatlamlarga nisbatan ko’p bo’lishi bilan tushuntirish mumkin.
Devisaprobiontlar. Ushbu guruh turlarining xususiyatlari shundan iboratki, ular tuproqda erkin yashab, ba’zan chirish jarayoni borgan manbalarda, shuningdek ko’p hollarda o’simliklarning sog’lom vegetativ a’zolarida ham uchrovchi nematodalar hisoblanadi. Tadqiqot o’tkazilgan hududlarda na’matak o’simligi nematodalar faunasi tarkibida devisaprobiontlar 11 turni tashkil etdi. Devisaprobiontlar ovqatlanish usuli, ovqat turi va o’simliklarga nisbatan munosabatiga binoan 2 ta kichik guruhga ajratildi.
Birinchi kichik guruh vakillari o’simliklarning kasallangan qismlarida, o’simlik qoldiqlarining tuproqda chiriyotgan manbalarida yashab, chin saprobiont nematodalar singari chirindi bilan ovqatlanadi. Na’matak o’simligi nematodalar faunasi tarkibida ushbu kichik guruh devisaprobiontlari Plectus, Cephalobus, Acrobeloides, Cervidellus, Panagrolaimus avlodlariga mansub 8 turdan iborat bo’ldi. Ushbu kichik guruhga mansub turlarning individlari asosan tuproqning 10 sm li qatlamidan ajratib olindi.
Devisaprobiontlarning ikkinchi kichik guruhi - fitofag saprobiontlar 3 ta (Eucephalobus va Chiloplacus avlodi vakillari) turdan iborat bo’ldi. Ushbu kichik guruh devisaprobiontlari na’matakning rizosferasi tuprog’ida hamda ularning vegetativ a’zolarida ko’plab sonda uchratildi. Ularning bunday tarqalishi va yashashiga imkoniyat beruvchi ayrim moslanishlariga sabab boshida nisbatan qattiq va bo’rtib chiqib turuvchi organi bo’lganligi hamda shu organi yordamida o’simlik to’qimasini shikastlab, ovqatlanishi mumkinligidir.
Mikogelmintlar - nospetsifik parazitlar guruhi 14 turdan iborat bo’lib, bular Aphelenchus, Paraphelenchus, Seinura va Ditylenchus avlodlari vakillaridan iborat bo’ldi.
Mikogelmintlarning ekologik xususiyatlaridan biri shundan iboratki, ular aslida saprobiotik jarayoni mavjud bo’lgan manbalarda uchraydi va undagi zamburug’ mitseliylari bilan ovqatlanadi. Ba’zan o’simliklarning vegetativ a’zolarida mavjud bo’lgan zamburug’lar orasida to’planib turadi. Bunday turlarni sanchuvchi stileti kichik va nozik bo’ladi.
Parazit fitogelmintlar- chin parazit fitonematodalar. Dala sharoitida o’stiriluvchi na’matak nematodalari faunasi tarkibida 13 turni tashkil etdi. Ushbu nematodalarning bir qator xususiyatlari, jumladan ovqatlanish usuli va ovqat turi hamda o’simliklar bilan munosabatlariga binoan ikkita kichik guruhga, ya’ni rizosfera tuprog’ida yashab, o’simlik shirasi, epidermis hujayralari yoki ildiz tukchalari bilan ovqatlanuvchi ektoparazit va endoparazit fitonematodalarga ajratildi.
Ektoparazit nematodalar na’matak nematodalari faunasida 10 turni tashkil etib, Aphelenchoides, Tylenchus, Paratylenchus avlodlari vakillaridan iborat bo’ldi. Ushbu kichik guruh parazitlar kuchli va yirik stiletga egadir. O’simlik vegetatsiya davri boshlanishi bilanoq yosh ildizlarni hosil qiladi va parazitlar ana shu yirik stileti yordamida o’simlik ildizi to’qimalarini tashqaridan turib teshib, shirani so’rib oladi. Yirik stilet faqatgina yosh ildizlarni teshishga yordam beradi, chunki ushbu turdagi ildiz po’sti yupqa bo’ladi. Ikkinchi yilgi ildizlarning po’sti qalin bo’lganidan yirik stilet parazitning ildiz tizimiga kirib borishiga yordam bera olmaydi. Lekin ayrim hollarda ularining ayrim individlari ildiz ichiga ham kirib ovqatlanishni davom ettiradi, shuning uchun ektoparazitlar guruhiga kiruvchi ayrim parazit nematodalar yarim endoparazitlar sifatida ham talqin etiladi.
Fitogelmintlarning ikkinchi kichik guruhi - endoparazit nematodalar bo’lib, ular na’matak nematodalari faunasi tarkibida 3 ta turni tashkil etdi. Ushbu turlar Ditylenchus, Pratylenchus, Tylenchulus avlodlariga mansubligi aniqlandi.
Ro’yxatga olingan endoparazit fitonematodalar individlari o’simlikning ildiz sistemasida va rizosfera tuprog’ida katta miqdorda aniqlandi. Shunga qaramay ushbu turlar individlarining asosiy qismi ildiz sistemasida uchratilganligini qayd qilish lozim. Yuqorida nomlari keltirilgan parazit nematodalarni na’matak nematodalari faunasidagi dominant turlar sifatida e’tirof etish mumkin. Olib borilgan tadqiqotlarning muhim ilmiy ahamiyatlaridan biri sifatida na’matak nematodalari faunasida endoparazitlardan na’matakning xususiy paraziti Tylenchulus semipenetrans qayd etilganligidir. Ushbu tur o’rganilgan hududlardagi issiqxonalarda o’stirilgan na’matak o’simligining ildiz sistemasida va kam miqdorda 10 sm li rizosfera tuprog’i qatlamida aniqlandi.