Uluslararasi sempozyumu

352 Türkiye’ye Yapılan Göçler Üzerine Kaynaklarve Bazı Problemler 

Bu çalışmada gerek Osmanlı gerekse Cumhuriyet dönemlerinde Anado-

lu’ya gerçekleşen Müslüman göçlerine dair kaynakların ve destekleyici me-

totların özet bir anlatımı ve barındırdıkları bazı problemler üzerinde duru-

lacaktır. Söz konusu metotlar bir doktora çalışması ile denenmiştir. Ayrıca 

bazı kaynak gruplarında araştırmacıyı bambaşka bir mecraya sürükleyecek 

eksiklik veya yanlışlıklar olduğu görülmüştür. Son olarak da özellikle Bal-

kan Savaşları sonrasında ve Mübadele döneminde yaşanan göç hareketlerine 

dair bazı yanlış algılar ve terminoloji ele alınacaktır. Bu çalışmada ele alınan 

kaynaklar ve metodoloji, 2010 yılında tamamlanan doktora tezinde kullanıl-

mıştır.

2

Osmanlı Dönemi Göçlerinin Kaynakları

Başbakanlık Osmanlı Arşivi:

Osmanlı Devleti dönemine ait bütün çalışmalarda olduğu gibi, ilk olarak 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri ana kaynak grubunu ihtiva eder. Adı 

geçen arşivin hemen her fonundan muhacirlere ve göç sürecinin işleyişine ait 

bilgilere ulaşılabilmektedir. Arşivin, özellikle göç hareketlerinin total olarak 

değerlendirileceği  çalışmalar  için  zengin  bir  kaynak  grubu  olduğu  belirtil-

melidir. Ancak yerel ölçekli bir çalışma için aynı arşiv, nitelik bakımından 

değişiklikler gösterir. Ele alınan bölge ile alakalı olarak kimi zaman muazzam 

bir malzeme grubuna rastlanabilse de, çoğunlukla bunun tam tersi bir durum 

söz konusudur. Her ne kadar Muhacirin Riyaseti’ne ait evrak son dönemde 

araştırmaya açılsa da, bilhassa muhacirlerin sayıları hakkında zengin bilgiler 

içeren bu kaynak gurubu henüz anlamlı bir bütünlük arz etmemektedir.

Diğer Resmi Kurum Kaynakları

Çok önemli iki kaynak grubu daha vardır: “Tapu Kadastro Genel Müdür-

lüğü Arşivi” ile “Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü Arşivi”. Ma-

alesef ki, buralarda araştırma yapma imkânı yoktur. Zira buradaki malzeme, 

içerdiği mülkiyete dair bilgiler ve kişisel mahremiyet dolayısıyla araştırmaya 

açılmamaktadır.

3

2   Ferhat Berber, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Manisa ve Göçler (1860-1960), Hacettepe 

Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2010

3    Oktay  Özel,  “Osmanlı  Demografi  Tarihi  ve  Osmanlı  Arşivleri”,  Uluslararası  Türk 

Arşivleri  Sempozyumu  17–19  Kasım  2005,  T.C.  Başbakanlık  Devlet  Arşivleri  Genel 

Müdürlüğü, Ankara 2006, ss. 52–63, s. 61

---

353

Ferhat BERBER

Cumhuriyet Dönemi Göçlerinin Kaynakları:

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi

Söz konusu arşivde göç ve iskân işleri üzerine bilgiler veren perakende 

halde çokça belge mevcuttur. Ancak son yıllarda arşivin konuya dair kaynak 

grupları artmıştır. Cumhuriyet Arşivi’nin zenginleşmesine katkı sağlayan en 

önemli kaynak grubu Köy Hizmetleri İl Müdürlükleri Arşivlerinden nakledi-

len defter ve dosyalardır.

4

 Bu defter ve dosyalar Cumhuriyet döneminde ilgi-

li birimlerce, iskân edilen göçmenlerin bilgilerinin kaydedildiği çok zengin 

bir muhtevaya sahiptir. Örneğin Manisa Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü’nden 

aktarılan  malzeme  içinde,  mübadele  döneminden  başlayıp  1970’lere  kadar 

kaydedilen muhacirlere ait bilgiler içeren, pek çok defter mevcuttur.

Göçmenlerin kaç nüfus olduğu, nereden geldikleri, yaş ve mesleklerine 

dair bilgilerin bulunduğu defterlerden başka, arşivde “tevzi defteri”, “tefviz 

defteri”, “tefviz komisyonu karar defteri” gibi daha pek çok kıymetli bilgiyi 

havi defterler bulunmaktadır. Ancak bunlar da yukarıda zikredilen diğer ar-

şivler gibi, şahsi mülkiyete ait bilgiler içerdiğinden üçüncü şahısların incelen-

mesine izin verilmemektedir.

Defterlerin Tasnif ve Tenkidi

Mevzubahis kaynaklar iki grupta ele alınmalıdır. 1923-1930 arasını kapsayan 

defterler  ve  1930  sonrasına  ait  defterler.  Zira  1923-1930  yılları  arasındaki 

dönem, hem mahiyet itibariyle sonraki periyotlardan hem de harf inkılâbından 

dolayı  alfabe  yönünden  farklılıklar  göstermektedir.  Şöyle  ki,  1923  yılında 

imzalanan  Lozan  Anlaşması  kapsamındaki  Türk-Yunan  Ahali  Mübadelesi 

Protokolü  çerçevesinde  yeni  devletin  iskân  politikası  da  şekillenmektedir. 

4    Henüz  Cumhuriyet  Arşivi’ne  intikal  etmeden  benzer  malzemeleri  kullanan  bazı 

araştırmacılar tarafından çeşitli eserler ortaya konulmuştur. Bunlardan bazı örnekler için bkz. 

Tülay Alim Baran, İzmir’in İmar ve İskanı (1923-1938), Dokuz Eylül Üniversitesi AİİTE 

Doktora Tezi, İzmir 1994; Bu tez çalışması daha sonradan yayınlanmıştır. Tülay Alim Baran, 

Bir  Kentin  Yeniden  Yapılanması  İzmir  1923-1938, Arma Yayınları,  İstanbul  2003;  Nedim 

İpek, “Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü Arşivlerinden Mübadil Göçmenlerle İlgili Defterler”, 

Tarih ve Toplum, S. 144 Aralık 1995, ss. 15–18; Nedim İpek, Mübadele ve Samsun, TTK 

Ankara 2000; Adil Adnan Öztürk, “Cumhuriyet Döneminde Söke’ye Yapılan Göçler (1923–

1989)”,  Birinci  Uluslararası  Aşağı  Büyük  Menderes  Havzası  Tarih,  Arkeoloji  ve  Sanat 

Tarihi Sempozyumu (15–16 Kasım 2001) Tebliğler, İzmir 2001, ss. 62–77; Ercan Haytoğlu, 

“Osmanlı  ve  Cumhuriyet  Dönemlerinde  Bulgaristan’dan  Denizli’ye  Yapılan  Göçler”, 

Hacettepe Üniversitesi AİİTE Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 2, Güz 2005, ss. 

73–89. Benzer malzemenin Bayındırlık İl Müdürlüğü Arşivindeki örneklerinin kullanımı için 

bkz. Ercan Haytoğlu, “Yunanistan’dan Denizli’ye Yapılan Mübadil ve Gayri Mübadil Göçleri 

(1924–1930)”,  Uluslararası  Denizli  ve  Çevresi  Tarih  ve  Kültür  Sempozyumu  Bildiriler, 

Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Denizli 2007, ss. 302–310.

---