Çuvaş “Ulıp Destanı’nın Kahraman Modelı̇
Üzerı̇ne Bı̇r İnceleme
Bülent BAYRAM
1
Destanlar milletlerin önüne model kahramanlar koyan önemli eserlerden
biridir. Sözlü kültürün yaygın olduğu dönemlerde edebî zevkleri tatmin etme
yanında millî tarihin aktarımı, büyük kahramanların ve hayat hikâyelerinin
idealleştirilmiş bir şekilde topluma sunulması gibi önemli işlevleri de yerine
getiren destanlar, her toplumun sahip olmak istediği eserlerdir. Sözlü kültürde
bir destana sahip olmayan veya bu dönemi geçmiş olan topluluklarda da şa-
irler bir destan kaleme alma çabası göstermişlerdir. “Ulıp Destanı” İdil-Ural
bölgesinin Türk boylarından biri olan Çuvaşların yazılı edebiyat döneminin
eseridir. Başta folklor olmak üzere birçok kaynaktan beslenen şair Şuyın Hi-
vetiri bu manzumeyi sözlü gelenekte klasik anlamda bir destana sahip olma-
yan Çuvaşların millî destanını ortaya koymak maksadıyla kaleme almıştır.
Çuvaş sözlü kültüründeki kahramanlardan ve onların hayat hikâyelerinden
esinlenen şair zaman zaman tarihî kahramanları da eserinde kullanıp bunla-
rı kendi hayal dünyasından eklemelerle zenginleştirerek Çuvaş toplumunun
önüne bir kahraman modeli koymuştur. Anadili kullanımın giderek azaldığı
Çuvaşlar arasında küçük de olsa bazı gruplar arasında söz konusu destanın
kahraman, ahlak anlayışı, eğitim tarzı, toplumsal mesajları gibi konularda bir
model olarak alındığı görülmektedir. Bu anlamda Çuvaş toplumunun önüne
koyulan kahraman modeli büyük önem taşımaktadır. Şair toplumun önüne
nasıl bir kahramanı model olarak koymaktadır? Bildiride destan, özellikle de
kahraman ve onun özelliklerinin destan kahramanları ve ideal kahramanlar
bağlamında incelenmesi yer alacaktır. Geleneksel kahraman kalıpları, Türk
destan kahramanları ve Çuvaş halk edebiyatında kahramanlık bağlamında
Şuyın Hivetiri’nin model kahramanı incelenecektir. Zaman zaman bu model
kahramanın verdiği mesajlar ve bunun Çuvaş toplumundaki yansımalarının
neler olacağı gerek yazılı kaynaklara gerekse bölgede yapılan gözlemlere da-
yalı olarak ortaya koyulmaya çalışılacak ve Çuvaşların kahraman anlayışı söz
konusu eser bağlamında ele alınacaktır.
Öncelikle destanın ortaya çıkışını sağlayan ortam, onu kaleme alan şair
ve destanla ilgili bilgiler vermek istiyoruz.Destanlar bir millet için sıradan
bir edebiyat metni olmanın ötesinde şeyler ifade eden eserlerdir. Milletlerin
varlığıyla övündükleri değerlerden birisi olarak önemli işlevlere sahiptir. Bu
1 Doç. Dr. Kırklareli Üniversitesi
228 Çuvaş “Ulıp Destanı’nın Kahraman Modelı̇ Üzerı̇ne Bı̇r İnceleme
bağlamda, Kalevala destanının ortaya çıkışıyla birlikte, bir millet için destan
sahibi olmak âdeta millî varlığın mevcudiyeti ile eşdeğer bir şekilde değer-
lendirilmiştir. Firdevsî’ninŞehnâme’si nasıl ki bir anlamda tarih sahnesinden
çekilmekte olan Farsları ayağa kaldırmışsa, neredeyse bin yıl sonra aynı tarihi
süreci Kalevala’nın yazılışıyla Finler yaşamışlardır. Özellikle de on dokuzun-
cu yüzyılda kültürel ve siyasî anlamda bağımsızlıklarını kazanamamış mil-
letler için folklor hâkim unsurlara karşı en önemli korunma araçlarından bi-
risi olarak görülmüştür. Finler üzerinde Kalevala destanının uyandırdığı etki,
özellikle onlarla benzer süreçleri yaşayan toplulukların da dikkatini çekmiş-
tir. Bizim tebliğimizin konusunu teşkil eden Çuvaş şairi Şuyın Hivetiri’nin
Kalevaladan oldukça geç bir dönemde kaleme aldığı Ulıp Destanı da böyle
bir etkinin neticesinde kaleme alınmış bir destandır. Çuvaş aydınlarının ve
folklor araştırmacılarının ilgilerinin merkezinde bulunan Çuvaşlarda millî
bir destanın olup olmadığı, yok ise bunun nasıl yaratılacağı meselesi çok
sayıda denemenin ardından Şuyın Hivetiri’nin eseri ile çözüme kavuşmuştur.
Yunanlıların İlyada ve Odisse; Farsların Şehnâme, Finlerin Kalevala destan-
ları içerisinde Çuvaşların ilgisini en fazla çeken Kalevala olmuştur.
Destanın telif bir eser oluşu ve Çuvaşların destanın yazıldığı dönem de dâ-
hil olmak üzere yaklaşık 500 yıldır Rus hâkimiyetinde yaşıyor oluşları ve Rus
hâkimiyetine kadar olan süreçte de tarihî dönemlerinin yeteri kadar aydınlatı-
lamamış olması destanı ilginç bir hale getirmektedir. Destanda bir tarih, kim-
lik algısı oluşturulmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte şairin hem karanlıkta
kalmış Çuvaş tarihi içinde kurguladığı kahraman modeli de bir başka dikkat
çekici noktadır.
Destanın şairi Şuyın Hivetiri, 27 Haziran 1913 tarihinde Çuvaş Cumhuri-
yeti’nin Şirpü rayonuna bağlı Aktaş köyünde çiftçi bir ailenin çocuğu olarak
dünyaya gelir. Babası Hivetir Grigoreviç’in ölümüyle küçük yaşta öksüz ka-
lan Hivetiri’yi annesi Aganiya Dimitriyevna tek başına büyütür. 1947 yılında
annesi de vefat eder. Yüksek öğrenimini tamamlayana kadar Hivetiri, öğret-
men olarak çalışır. Yüksek öğrenimini tamamladıktan sonra cumhuriyetin
farklı kurumlarında planlama ve finans alanlarında çalışır. II. Dünya Savaşı
başlayınca Askeri Yüksek Okul’da okuyarak subay ünvanını alır. Düşmanla
Karelin cephesinde savaşır. Onun İkinci Dünya Savaşı’nda bulunduğu cep-
henin Karelin olması da ilginç bir durumdur. Çünkü onu çok etkileyen Fin-
lerin Kalevala Destanı’nın asıl kaynağı Fin nüfusun yoğun olarak yaşadığı
Karelin bölgesidir. Hivetiri, 1943 yılının sonunda ağır bir şekilde yaralanır
ve ikinci derece savaş gazisi olur. Ona savaşta gösterdiği kahramanlıklardan
dolayı Kızıl Yıldız nişanı, II. Dünya Savaşı I. Derece Hizmet nişanı ve türlü
madalyalar verirler (Hivetiri 1996: 566).