Uluslararasi sempozyumu

255

 

 

 

 

 

 

 

 

  Canan PARLA

alemi ile madde dünyasını ve insan ile Tanrı’yı birbirinden ayıran kutlu bir 

kapı olarak tasavvur edilirdi (Ögel 2002-II: 170). 

Portal alınlığının bezeme kompozisyonuna, geometrinin kurallarına bağ-

lı olarak daha da soyutlaştırılmış olmakla birlikte mitolojik ilksel çekirdeği-

ni koruyan bir evren imgesinin işlendiği ileri sürülebilir. İslam dünyasında 

Mühr-ü Süleyman adıyla anılan ve cennetten getirildiğine inanılan Hz. Sü-

leyman’ın mühür yüzüğünde bulunan altı köşeli yıldızın Tanrı’yı temsil eden 

bir çeşit tılsım, güç, iktidar ve saltanat simgesi olarak kabul edildiği (Türeli 

2011:96-97); gücünü Kur’an-ı Kerim’den alan bu sembolün kemerlerin çök-

memesi için kemerlerde, cesedlerin çürümemesi için mezarlarda tılsım olarak 

kullanıdığı  hatırlanırsa  (Bayram  1993:66),  özellikle  portal  alınlığında  cen-

net sembolü altıgen içerisinde yer alması anlam kazanır. Bu evrensel biçim, 

Heremetik gelenekte, köşeleriyle birer gezegeni, ortasıyla güneşi temsil ede-

rek gök yüzüne gönderme yapan bir evren sembolü (Türeli 2011:85); sonsuz 

anlam potansiyeline sahip olarak Musevilik, Hıristiyanlık ve Müslümanlıkta 

mükemmelliğin sembolü ve mükemmel denge anlamlarında da kullanılmıştır 

(Critchlow 1995:58,150). 

Kümbetin portal ve diğer cephelerini çevreleyen bezemeli şeritlerinden, 

kare içerisinde eş kollu haç (Resim:4, Çizim:5) motifi bulunanında, haç kol-

larının, mezkezdeki daire biçimli iç bükey çukurdan çıkarak dışarı doğru ge-

nişlemeleri, motifin bir merkez etrafında biçimlendiğini göstermektedir. Haç 

kollarının merkezlerindeki çukurlarla kolların içerisinde bulundukları karenin 

köşeleri arasında kalan üçgen yüzeyler, kompozisyona bir merkez etrafında 

dönecekmiş gibi hareket imâ eden bir ifade yüklemektedir. Kompozisyonun 

ortasındaki dört düğümlü, dört evresi belirtilmiş dairelerle Ay, Ay dolayısıyla 

devir içeren bir kozmik zaman (Parla 2010:287), yeryüzü ve gökyüzü sem-

bolleri olan kare ve haç

11

 motifleriyle yer-gök ikilisinin yanısıra döngü içe-

ren gökyüzü, kompozisyonun tamamında Kutadgu Bilig’de de sürekli olarak 

tekrarlandığı gibi, evrenin içinde bulunduğu döngü ya da devir anlatılmak 

istenmiş olmalıdır. Kainat/evren sembolü olarak kabul edilen çadırlardan il-

hamını alan kümbetin cephelerini çevreleyen bu bezemeler ayrıca, kümbetin 

simgesel içeriğini tamamlamaktadır. 

Cepheleri çevreleyen bezeme şeritlerinden çivi motifli olanlar (Resim:5; 

Çizim:6), gökyüzünü tepede sabitlediğine inanılan Kutup Yıldızı’ndan (al-

tın kazık) başka gökyüzünün bozulmasın diye sınırlarının da demir çiviler 

11 Emel Esin (1972), S.314’de; eş kollu haç motifinin Çu devrinde gökyüzünün, Uygurlarda 

dört yönün sembolü olarak kullanıldığı belirtilmektedir. 

---

256 Eskı̇ Türk Kozmolojı̇sı̇nden Bı̇r Mengüceklı̇ Kümbetı̇ne Yansıyanlar 

çakılmak suretiyle  sabitlendiğini anlatan Türk, Moğol ve Sibirya halkların-

da  görülen  uğurlu  bir  kehanet  (Stein  2001:190)  dikkate  alındığında  anlam 

kazanmaktadır. İç içe iki daireli madalyonlarla Kutadgu Bilig’de belirtildiği 

gibi devlet kutu olarak kabul edilen dolunay, daire biçimli madalyonlarla hü-

kümdar simgesi Güneş, Ay ve Güneş ikilisiyle hem gökyüzü, hem devlet ve 

hükümdara vurgu yapılmış, kompozisyonun bütünü bir koruyucu tılsım ola-

rak kümbet cephelerini çevrelemiş olmalıdır. 

Kemah  Mengücek  Gazi  Kümbeti’ni  konu  alan  bir  başka  çalışmamda,  

kümbetin portal kemerinin yüzey ve başlıklarında bulunan, eşkenar dörtgen 

ve daire biçimli motiflerin birer atlamalı dizilişinden oluşan bezemelerinde, 

Talas  Vadisi’nde  bulunan  ahşap  üzerine  runik  harflerle  yazılmış  Batı  Gök 

Türklere atfedilen Türkçe Talas I metninde bulunan eşkenar dörtgen biçimli 

harfin (Orkun 1994:620-621), son zamanlarda tekrar ele alınarak Güneş’in 

eşi Ay anlamına gelen Eki biçiminde okunuşuna (Tarcan 2006:210, 218) da-

yanarak, aynı zamanda hükümdarlık simgesi olan Kün-Ay sembolü buluna-

bileceğini, bu sembolle de Mengücek Gazi’ye göndermede bulunulduğunun 

düşünülebileceğini ileri sürmüştüm (Parla 2010:286). Kümbeti tümüyle ele 

alarak tasarım, mimari kurgu ve bezemeleriyle irdelediğim bu çalışma sıra-

sında elde edilen veriler, dört köşeli yapısıyla yeryüzü simgesi olan eşkenar 

dörtgen motiflerinin (Esin 2001:29-33) Ay’dan ziyade, yeryüzü sembolü ola-

rak kullanıldıklarına işaret etmektedir. Portal alınlığında yaradıcı, yaradılan 

ve cennet sembollerini bünyesinde barındıran evren imgesinin bulunduğu, bir 

yerden diğerine ya da bu alemden başka bir aleme geçişe işaret eden portal 

kemerinin yönü itibariyle bu geçişin cennete doğru olacağının vurgulandığı 

kabul edilirse, ruhun gökyüzüne uçtuğu yönündeki inançla uyumlu olarak ke-

merin yüzeyindeki yer-gök sembollerinin ruhun yerden göğe uçarak cennete 

gideceği yönündeki tasavvurla ilgisi kurulabilir. 

Kemah Mengücek Gazi Kümbeti’ni biçim ve ikonografik olarak ele alan 

bu çalışma, bir yandan Eski Türk kozmolojisinden yankılanan tasavvurları 

barındıran ve ilhamını kainat sembolü çadırlardan alan tasarımı, geometrik 

kurgusu, biçimi, bezemeleri ve insanın Tanrı ve evren karşısındaki durumu-

nu açıklayan, devlet kutuna, kozmik merkeze, kutsal memleket topraklarına, 

devletin kurucu hükümdarına, yaratıcı ve yaradılana yönelik imge ve simge-

leriyle insan ruhuna dokunan ve estetik açıdan herkese anlatacak bir şeyleri 

bulunan, diğer yandan Mengüceklilerin ve onların çok daha eskiye dayanan 

kültürel geçmişleri ile günümüz arasındaki bağı canlı tutan Mengücek Gazi 

Kümbeti’nin, mimarlık, sanat ve kültür tarihimizdeki önemini bir kez daha 

gözler önüne sermektedir. 

---