.
Halqaro (SI) birliklar tizimi
Qisqartirilgan belgilari
T
ar
tib
№
Kattaliklar
O‘lchov birligi
o‘zbekcha
halqaro
Hosila
birliklar
o‘lchovi
Asosiy birliklar
1
Uzunlik
metr
m
m
-
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
11
2
Massa
kilogramm
kg
kg
-
3
Vaqt
sekund
S
S
-
4
Tok kuchi
amper
A
A
-
5
Termodinamik
Kelvin gradusi
K
K
-
6
YOrug‘lik
kuchi
kandela
kd
cd
-
7
Modda miqdori
mol
mol
mol
-
Qo‘shimcha birliklar
1
YAssi burchak
radian
rad
rad
-
2
Fazoviy
burchak
steradian
sr
sr
-
Hosila birliklar
1
YUza
metr kvadrat
m
2
m
2
i (m)
2
2
Hajm
metr kub
m
3
m
3
I (m)
3
3
CHastota
Gers
Gs
Hz
I:(c)
4
Zichlik
Kilogramm taqsim
metr kub
kg/m
3
kg/ m
3
(1kg):(1m
3
)
5
Tezlik
metr taqsim sekund
m/s
m/s
(1m):(1s)
6
Burchak tezlik
radian taqsim
sekund
rad/s
rad/s
(1rad):(1s)
7
Tezlanish
metr taqsim sekund
kvadrat
m/s
2
m/s
2
(1m):(1s)
2
8
Burchak
tezlanish
radian taqsim
sekund kvadrat
rad/s
2
rad/s
2
(1rad):(1s)
2
9
Kuch
Nyuton
N
N
(1kg):(1m):
(1s)
2
10
Bosim
nyuton taqsim metr
kvadrat
N/m
2
N/m
2
(1N):(1m)
2
Dinamik
Nyuton
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
12
11
qovushoqlik
ko‘paytirilgan
sekund taqsim metr
N
·
s/m
2
N
·
S/m
2
(1N)
·
(1s):
(1m)
2
12
Kinematik
qovushoqlik
metr kvad. taqsim
sekund
m
2
/s
m
2
/s
(1m)
2
:(1s)
13
Ish, energiya,
issiqlik miqdori
joul
J
J
(1J):(1s)
14
Quvvat
vatt
Vt
W
(1J): (1s)
15
Elektr miqdori
kulon
Kl
G
(1A):(1c)
16
Elektr
kuchlanish,
jlektr
potensiallar
ayirmasi, elektr
yurituvchi kuch
volt
V
V
(1Bt):(1A)
17
Elektr maydoni
nuchlanganligi
volt taqsim metr
V/m
V/m
(1V):(1m)
18
Elektr qarshilik
Om
Om
Ω
(1Vt):(1A)
Qisqartirilgan belgilari
T
ar
tib
№
Kattaliklar
O‘lchov birligi
o‘zbekcha
halqaro
Hosila
birliklar
o‘lchovi
19
Elektr sig‘im
Farada
F
F
(1K):(1V)
20
Magnit
induksiyasi
oqimi
Veber
VB
Wb
(1k):(1Om)
21
Induktivlik
genri
Gn
N
(1Vb):(1A)
22
Magnit
induksiyasi
tesla
tl
T
(1Vb):(1m)
2
23
Magnit
maydoni
amper taqsim metr
A/M
A/m
(1A):(1m)
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
13
kuchlanganligi
24
Magnit
yurituvchi kuch
Amper
A
A
(1A)
25
YOrug‘lik
oqimi
Lyumen
Lm
Lm
(1qd):(1sr)
26
Ravshanlik
kandela
taqsim
metr kvadrat yoki
nit lyuks
kd/m
2
cd/m
2
(1kA):(1m)
2
27
YOritilish
darajasi
Lyuks
LK
Lk
(1lm):(1m)
2
SHunday soxalar borki, unda SI birliklarini ishlatish hisoblashlarda bir oz
qiyinchiliklar tug‘diradi. Masalan, SI ga binoan massani doimo kilogrammlarda
o‘lchash noqulay. U goh gramm (g) larda ifodalansa, gox tonna (t) larda o‘lchanadi.
SHu sababli massani gramm (g), milligramm (mg), tonna (t) kabi birliklarda
ifodalash qulay. Ular asosida massa hisobini shu birliklarda olib borish xato
hisoblanmaydi.
SHuning uchun, ba’zi hisoblashlarda qulaylik yaratish maqsadida birliklarning
o‘nlik karrali va ulushli qiymatlaridan foydalaniladi.
Birliklarning unlik karrali va ulushli qiymatlari barcha birliklardan emas, balki
amaliy hisoblarda qulaylik yaratadigan birliklardangina hosil qilinadi. SHunday
sohalar ham borki, ularda doimo karrali yoki ulushli birliklardangina ishlatiladi
(masalan, chizmachilikda ularning o‘lchamlari faqat millimetr — mm da
ifodalanadi).
1.2-jadval
.
Birliklarning karrali va ulushli qiymatlar
Belgilari
№№
Kattalik nomi
SI birliklari
SI ning karrali va
ulushli birliklari
SI ga
kirmagan
birliklar
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
14
1
Uzunlik
m (metr)
km; sm; mm;
mkm; nm.
2
YUza
m
2
(metr
kvadrat)
km
2
; dm
2
; sm
2
mm
2
3
Hajm va sig‘im
m
3
(metr kub)
dm
3
; sm
3
; mm
3
l (litr)
4
YAssi burchak
rad (radian)
mrad;
mkrad
...
0
, (gradus)
...
′
(minut)
…
˝
(sekund)
5
Vaqt
s (sekund)
ks; ms; mks;
Sut (sutka)
Soat (soat,
min)
6
Tezlik
m/s
-
km/soat
7
Aylanishlar
takrorligi
s
-1
-
min
-1
8
Massa
kg (kilogramm)
Mg; g; mg; mkg
t (tonna)
9
Kuch, og‘irlik
N (nyuton)
MN; kN; mkN
10
Kuch momenti
N
·
m
MN
·
m; kN
·
m;
mkN
·
m
11
Bosim
Pa (paskal)
GPa; MPa; kPa;
mkPa
12
Dinamik
qovushoqlik
Pa
·
s
mPa
·
s
13
Kinetik
qovushqoqlik
m
2
/s
mm
2
/s
14
Energiya, ish
J (joul)
TJ; GJ; MJ; kJ; mJ EV (elektron
volt)
15
Quvvat
Vt (vatt)
GVt; MVt; kVt;
mkVT
16
Harorat
K (kelvin)
MK; kK; mkK
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
15
17
Elektr toki (elektr
tokining kuchi)
A (amper)
kA; MA; mkA;
nA; pA
18
Elektr miqdori,
edektr zaryad
Kl (Kulon)
mKl; mkKl; nKl;
pKl
19
Modda miqdori
mol
kmol; mmol;
mkmol
20
Molyar massa
kg/mol
g/mol
1.1 va 1.2- jadvallarda fan, texnika va xalq xo‘jaligining turli sohalarida keng
qo‘llaniladigan birliklarning o‘nlik karrali va ulushli qiymatlari keltirilgan.
Mamlakatimizda o‘lchovlarning mushtarakligi O‘zbekistan Respublikasi
Vazirlar Maxkamasining standartlar davlat qo‘mitasi va metrologik muassasalari
tomonidan amalga oshiriladi.
1.2- §. O‘LCHASHLAR. O‘LCHASH TURLARI
O‘lchash
— fizik kattaliklar qiymatlarini tajribada maxsus texnik vositalar
yordamida aniqlash.
Ko‘p hollarda o‘lchash jarayonida o‘lchanayotgan kattalikni shunday fizik
kattalik bilan takqoslanadiki, unga 1 ga teng bo‘lgan qiymat beriladi va u fizik
kattalik birligi yoki
o‘lchov birligi
deyiladi.
O‘lchash natijasi
— kattalikning o‘lchash usuli bilan, masalan, kattalikni
o‘lchov birligi bilan taqqoslash yordamida topilgan qiymatidan iborat. O‘lchash
natijasini tenglama ko‘rinishida quyidagicha yozish mumkin:
)
1
.
1
(
*
q
U
Q
ёки
q
Q
U
=
=
bu erda, Q—o‘lchanayotgan fizik kattalik, U — o‘lchash natijasi yoki o‘lchanayotgan kattalikning son
qiymati, q — fizik kattalik birligi.
(1.1) tenglama
o‘lchashning asosiy tenglamasi
deyiladi. Uning o‘ng tomoni
o‘lchash natijasi deb yuritiladi. O‘lchash natijasi doimo o‘lchamli kattalik bo‘lib, u
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
16
o‘z nomiga ega bo‘lgan q birlikdan hamda ayni birlikdan o‘lchanayotgan kattalikda
nechta borligini anglatadigan U sondan tashkil topgan.
O‘lchanayotgan kattalikning son qiymati bevosita, bilvosita, birlashtirib va
birgalikda o‘lchash usullari yordamida topiladi. Laboratoriya amaliyotida va ilmiy
tekshirishlarda birlashtirib va birgalikda o‘lchash usullaridan foydalaniladi.
Bevosita o‘lchash
deb shunday o‘lchashga aytiladiki, unda o‘lchanayotgan
kattalikning izlanayotgan qiymati tajriba ma’lumotlaridan bevosita aniqlanadi.
Masalan, haroratni termometr bilan, bosimni manometr bilan, uzunlikni chizg‘ich
bilan o‘lchash va hokazo bevosita o‘lchashdan iborat.
Bevosita o‘lchash tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega:
n
C
Q
бев
*
.
=
(1.2)
bu erda, Q
bev
— o‘lchanayotgan kattalnkning uning uchun qabul qilingan o‘lchov birliklaridagi qiymati; S—
raqamli hisoblash qurilmasi shkalasi bo‘linmalarining yoki bir marta ko‘rsatishining o‘lchanayotgan kattalik
birliklaridagi qiymati; n — shkala bo‘linmalarining hisobida indikatorli qurilma bo‘yicha olingan sanoq.
Bilvosita o‘lchash
deb shunday o‘lchashga aytiladiki, unda o‘lchash natijasi
o‘lchanayotgan kattalik bilan ma’lum munosabat yordamida bog‘langan kattaliklarni
bevosita o‘lchashga asoslangan bo‘ladi. Bilvosita o‘lchash tenglamasi quyidagi
ko‘rinishga ega:
)
,...,
,
(
2
1
n
бев
бил
Q
Q
Q
f
Q
=
(1.3)
bu erda, Q
bil
. — o‘lchanayotgan kattalikning izlangan qiymati; Q
1
,Q
2
,…,Q
n
bev
— bevosita o‘lchanadigan
kattaliklarning son qiymatlari.
Bilvosita o‘lchashga o‘tkazgichning solishtirma elektr qarshiligini uning
qarshiligi, uzunligi va kundalang kesimini yuzi bo‘yicha topish; modda zichligini
uning massasi va xajmini o‘lchash natijasi bo‘yicha topish va boshqalar misol bo‘la
oladi. Bilvosita o‘lchashlar bevosita o‘lchashlarning iloji bo‘lmagan ishlab chiqarish
jarayonlarini nazorat qilishda keng qo‘llanadi.
Dostları ilə paylaş: |