Umumiy yer bilimi


-Mavzu. GEOGRAFIK KOBIKNING VERTIKAL TUZILISHI



Yüklə 380,23 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/36
tarix17.06.2023
ölçüsü380,23 Kb.
#117571
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   36
Umumiy yer bilimi

7-Mavzu. GEOGRAFIK KOBIKNING VERTIKAL TUZILISHI: 
LITOSFERA 
 
R E J A. 
 
1. Litosfera xakida tushuncha. 
2. Yerning ichki tuzilishi. 
3. Yer pusti. 


24 
Yer shari turli xil kattik, suyuk va gazsimon moddalardan iborat bulib, bu 
moddalar solishtirma ogirligiga karab joylashgan. 
Solishtirma ogirligi kattarok bulgan moddalar Yerning yadro kismida, aksincha, 
yengilroklari esa ustki kismida joylashgan. Yerning ustki kismi (yer pusti) kupirok 
kislarod kremniy va ammoniy kabilardan iborat bulsa, undan pastki katlami- 
mantiya kremniy, magniy va temir kabi moddalardan, Yer yadrosi esa, asosan, 
temir va nikelkabimoddalardan tarkib topgan. 
Yerning ichki kismini tuzilishi va uni tashkil etuvchi moddalar xakidagi 
ma'lumotlar insonning bilvosita kuzatishlari (xar xil moddalar seysmik, 
gravatasion, elektrik va b. Yordamida) natijasida aniklangan. Shu tufayli Yerning 
ichki kismi kanday jinslardan tuzilganligi, ularning zichligi, solishtirma ogirligini, 
temperaturasini geofizik tekshirishlar, xususan seysmik metod yordamida 
aniklangan. Seysmik metod Yerning ichki kismini yoritib turuvchi fonar vazifasini 
utaydi. Bu metod zilzila yoki portlash ta'sirida tulkinlar vujudga keltiradi. Odatda 
seysmik tulkinlar buylama va kundalang deb ataluvchi ikki kismga bulinadi. 
Buylama va kundalang seysmik tulkinlarning uziga xos xususiyatlari ularning 
Yerning ichki kismida tarkalishiga boglik. Ma'lumotlarga kura buylama tulkinlar 
xar kanday muxitga xam (kattik, suyuk, gazsimon moddalar) tarkalaveradi. 
Aksincha, kundalang tulkinlar esa fakat kattik jinslardan utib,suyuk va gazsimon 
moddalardan sunib koladi. Seysmik tulkinlarning usha xususiyatlari yordamida 
olimlar Yerning ichki kismi moddalardan tuzilganligi aniklangan. Agar yerning 
ichki kismi bir xil moddalardan tuzilganda ediunda tulkinlarning yunalish va 
tezligi bir xil bular edi. 
Seysmik tulkinlarining usha xususiyatlari yordamida olimlar Yerning ichki 
kismi bir xil moddalardan tuzilgandan edi unda tulkinlarning yunalishi va tezligi 
keskin kamayib sekundiga 8 km ga tushadi. 
Kundalang tulkinlar yerning 2900 km ichki kismigacha tushadi undag 
chukurda utmaydi. 
Seysmik tulkinlarning chukurlashgan sari uzgarishini xisobga olib geofizik 
olimlar Yerning ichki kismini kuyidagi katlamlariga ajratiladi. 
A) Yer pusti – Yer yuzasidan moxo chegarasigacha bulgan yerlarni ishgol 
etadi. Kalinligi materiklarda 40-80 km, okeanlar tubida 5-10 km. 
B) Mantiya – moxo chegarasidan 2900 km chukurlikkacha bulgan joylarini 
egallaydi. Mantiya yukori mantiya utkinchi katlam kuyi mantiya kabi kismlarga 
bulinadi. Mantiya seysmik tulkinlar (70-150 km chukurliklarda) keskin 
susayadigan oblast antinosfera joy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming 
atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. 
Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar 
xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 
2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish 
nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar 
erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. 
Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, 
moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli 
atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali 


25 
yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming 
gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal 
pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer 
yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera 
xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada 
bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi 
va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming 
atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. 
Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar 
xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 
2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish 
nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar 
erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. 
Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, 
moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli 
atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali 
yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming 
gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal 
pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer 
yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera 
xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada 
bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi 
va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming 
atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. 
Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar 
xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 
2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, moddalar erish 
nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar 
erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali yukorigajoy2lashgan. 
Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming gradus atrofida bulib, 
moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal pasayishi tufayli 
atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer yoriklari orkali 
yukorigajoy2lashgan. Antenosferada bosib 2000 ming atmosfera xarorati 1.5 ming 
gradus atrofida bulib, moddalar erish nuktasiga yetadi. Natijada bosimning sal 
pasayishi tufayli atmosferadagi moddalar erib, magmalar xosil kiladi va u yer 
yoriklari orkali yukoriga xarakat kiladi. Shu sababli atmosfera vulkanlar va yer 
kimirlash uchogi sifatida geologik jarayonlar tarakkiyotida aktiv ishtirok etadi. 
V) YA d r o – 2900 km dan 6371 km chukurlikkacha bulgan joylarni uz 
ichiga oladi. Yer yadrosi uz navbatida tashki yadro, utkinchi katlam va ichki 
yadrosiga bulinadi. 
Yerning issiklik manbai Kuyosh energiyasi va yerning ichki energigiyasidir. 
Yerning ichki energiyasi yerning ichki kismida moddalarning silkishi va radioaktiv 
elementlarning parchalanishidan vujudga kelgan. Shu sababli yerning ustki 
kismida kuyosh nurining ta'siri xaroratining sutka davomida uzgarishi 1 m 
chukurlikkacha yillik uzgarishi esa 30-40 m chukeurlikgacha seziladi. Ma'lum 


26 
chukurlikda xarorat deyarli yil buyi uzgarmaydi, bu katlam neytral katlam deyiladi.
Uning chukurligi ekvatordankutblarga tomon uzgaradi. Neytral katlamdan kuyida 
urtacha xar 33 m da xarorat chukurlashgan sari 1 gradus ortadi.Buni geometrik 
boskich deyiladi. Shunday kilib, Yer sharining issiklik manbai bu ekzogen va 
endogen energiyadir. 
2.Litosfera murakkab tuzilishga ega bulgan asososan kattik jinslardan tashkil topgan 
kobik. U uz ichiga Yer pustini va yukori mantiyaning antinosferagacha bulgan 
kismini ishgol etadi. A.A.Vinogradov ma'lumotiga kura litosferaning yer pustidagi 
ximiyaviy tarkibi kuyidagicha. Kislarod 99, 79 % kremniy 27-60% alyuminiy 
8,60%, temir 5,1% kalsiy 3,6%, magniy 2,1% vodorod 0,21% esa Mendeleyev 
davriy sistemasidagi boshka elementlarga tugri keladi. Litosferani ustki kismini 
Litosferani ustki kismini tashkil etuvchi Yer pusti 2 tipli bulib bir biridan fark kiladi.
Materik tipili yer pusti 3 katlamli yotkizikdan – chukindi, granitli – metomorfik va 
bazaltli jinslardan iborat. Zichligi 2,65 gg'sm.kub. 
Materik tipli yer putining yoshi 3 mlrd yil atrofida. 
Okean tipli yer pusti 2 katlamli bulib, bazaltli va chukindi
Jinslardan tuzilgan. Uning zichligi 2,85 gg'sm.kub. Yoshi 100-150 mln 
atrofida. 
Tg'S: Seysmik tulkinlar, yer pusti, mantiya, antinosfera, yadro, issiklik 
manbai, neytral katlam, geometrik boskich, materik tipli yer pusti, okean 
tipli yer pusti. 

Yüklə 380,23 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə