Umumiy yer bilimi

9-Mavzu. YER YUZASINING ASOSIY RELYEF SHAKLLARI.
R E J A 
 
1. Relyef xosil bulishda ichki kuchlarning roli. 
2. Relyef xosil bulishda tashki kuchlarning roli. 
3. Nurash. 
Sayyoramizning ichki kismidagi dinamik jarayonlar tufayli kuchli bosim va 
energiya yuzaga kelib yer pustida xar xil xarakterlarni keltirib chikadi. Bu 
xarakterlar tektonik xarakterlar deyiladi. Tektonik xarakatlari natijasida relyefning 
turli xil shakllar, toglar, tekisliklar va botiklar vujudga keladi. Tektonik jarayonlar 
tebranma, burmali va yorilma xarakatlardan iborat bulishi mumkin. 
Tebranma xarakat yer pustining vertikal xarakati xisoblanib, bu xarakat 
tufayli katta-katta yerlar asta sekin kutariladiyoki chukadi. Yer pustining materik 
kismidagi asosiy geologik strukturalari geosinklinal oblast uz tarakkiyotida 2 
boskichdan utadi.
A) Dastlab chukadi va ustida kalin chukindili jinslar tuplanadi. 
B) chukindi jinslar bilan tulgan xudud yerning ichki kuchlari ta'sirida 
kutarilib, burmalar xosil kiladi, yoriklar vujudga keladi, bunday joylarda baldand 
toglar juda chukur botiklar vujudga keladi. 
Uzok davom etgan biologik davrda geosinklinalda tebranma xakrakatlar 
zaiflashib platforma geosinklinalning yassilanib kolishi natijasida vujudga kelgan 
bulib, usti gorizontlar jinslar koplangan. Shu sababli platforma relyefi deyarli yassi 
tekislikdan iborat. 
Zilzila geosinklinallarda yer pusti katlamining yorilgan va uzilgan joylarida 
ruy beradi. Zilzila elastik tulkinlardan iborat. Zilzila shu rayonda tektonik 
xarakatlar ya'ni tog xosil bulish jarayonlari davom etayotganligini bildiradi. Yer 
pustining zilzila ruy beradigan asosiy joylariga Alp-Kavkaz, Urta Osiyo Ximolay 
toglari mintakasi xamda Tinch okena orollari xalkasi kiradi. Yer sharida zilzila 
sodir buladigan zilzilaning 90% shu joylarga tugri keladi. Yer pustining 
xarakatchan tez-tez zilzila bulib turadigan joylari seysmik rayonlar deyiladi. 
Aksincha, kattik jinslardan tuzilgan platformalarda Yer juda kuchsiz kimirlaydi 
yoki butunlay kimirlamaydi. Bunday joylar seysmik rayonlar deyiladi. Zilzilaning 
kuchli xar xil bulib, uning kuchi 1Yo2 balli shkalasi bilan ulchanadi. Zilzilaning 
paydo buligan tulkinlari 2 xil buladi. 
A) vertikal tulkinlar silkituvchi kuchga ega bulib, yer ustidagi buyumlarni 
guyoki ostidan urgandek irgitib yuboradi. 
B) gorizontal tulkinlar esa tulkinsimon xarakat bulib narsalarni guyoki 
beshik tebratgandek tebratadi. 
Yerning ichki kismidagi erigan suyuk magma xamda turli xil gazlarni 
yoriklar orkali yer betiga otilib chikishiga vulkan deyiladi. Vulkan sungan va 

---

31 
sunmagan vulkan turlariga ajratiladi. Sunmagan vulkanlar zilila singari yer 
pustining xarakatchan va yorriklar mavjud joylarda uchraydi. 
Geyzer tvulkan otilib turadigan joylarda vujudga keladi. Geyzer vakti -vakti 
bilan otilib turadigan issik suvlar bulib, kuydagicha vujudga keladi.
Yer yoriklarda kadimiy vulka kanallarida joylashgan suv avval tinch turadi 
va usti soviydi, tagi esa issik xatto bug xolida buladi. Bug sovigan suvni yukoir 
kattik zarb bilan otadi.Dunyoda eng katta Geyzerlar AKSH ning Iyellouston milliy 
parkida suvi 40 m balandlikka otiladi va Kamchatka yarim orollaridir. Bu yerdagi 
Velekan geyzerlarining balandligi 50 m ga undan chikayotgan bug esa 300 m 
balandlikka kutariladi. Geyzerlarda suvning xarorati ustki kismida 90-99 gradus, 
tagida esa 150 gradus va undan ortik buladi. 
Tashki kuchlar ta'sirida tog jinslarning yemirilishiga nurash deyiladi. Nurash 
jarayoni uzining xususiyatiga kura 3 turga bulinadi: 
Fizik nurash xaroratning uzgarishi okibatida ruy beradi. 
Ximik nurash tog jinslarining suv, kislarod va karbonat angidrid ta'sirida 
yemirilishi va mineral tarkibining uzgarishi tufayli xosil buladi .
Organik nurash va tog jinslarining mikrooorganizmlar va usimlik xamda 
xayvonlarning ta'siri natijasida yemirilishidan xosil buladi. 
Yer yuzasi relyefini uzgartirishda uzgartirishda nurashning roli juda katta. 
Shamol ta'sirida tog jinslari yemiriladi. Shamol geomorfologik agent sifatida 
tog jinslariga ta'sir etib ish bajaradi. Shamolning ishi 2 xil kurinishda buladi. 
A) deflyasiya- (shamol tog jinslarini kuchirib uchirib ketadi). 
B) korroziya-(shamol uchirib yumalatib kelayotgan mayda zarrachalar 
kattik jinslarni yemirib, silliklab xar xil shakllar va chukurlar xosil kiladi). 
Shamol yemirib uchirib ketayotgan jinslar boshka joylarda yotkiziladi. Bu 
jarayon shamol akkumlyasiyasi deyiladi. 
Yer osti suvlari xam yer yuzasi relyefini uzgartirishda faol ishtirok etadi. 
Chunki yer osti, suvlari tufayli karst xodisasi, gorlar, surilmalar, upirilmalar, va 
x.k.lar vujudga keladi. 
Yer yuzasi relyefining uzgarishida okar suvlar xam katta rol uynaydi. 
Chunki okib kelayotgan suv ma'lum energiyaga ega. Bu energiya uz yulida 
uchragan tog jinslarini yemiradi, okizadi va yumalatib ketadi. Daryo suvi 
bajaradigan ish 3 ga bulinadi. 
A) uzan yuvish – eroziya. 
B) yuvilgan jinslarni okizib ketish-transtirovka. 
V) okizilgan jinslarini chuktirish – akkumlyasiya. 
Yer shari yuzasi kor va muzliklar xamda kup yillik muzlok katlamlar 
ta'sirida xam uzgaradi. Muzliklar xarakati ta'sirida tog jinslari surilib muzliklar 
bilan ilakishib ketadi. Bu jarayon ekzarasiya deyiladi. Muzlik ishi tufayli tufayli 
karlar, tuprok vodiylari «kuy peshonalar» xosil kiladi.