Umumiy yer bilimi



Yüklə 380,23 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə19/36
tarix17.06.2023
ölçüsü380,23 Kb.
#117571
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   36
Umumiy yer bilimi

 
3.ATMOSFERANING TUZILISHI. 
 
Kuyidan yukori kutarilgan sari atmosferadagi gazlarning tarkibi uzgarib 
siyraklashib boradi. Uning uchun atmosfera bir –biridan gazlarning tarkibi, 
zichligi, xarorati jixatidan farklanuvchi 5 ta asosiy katlamga sfera va 4 ta utkincha 
katlamga pauzaga bulinadi. 1.Troposfera – atmosferaning kuyi katlami torpos 
grekcha suz bulib «burilish uzgarish» degan ma'noni anglatadi. Atmosferaning eng 
pastki kuyi kismini uning balandligi kutbiy kengliklarda sakkiz-un km da urtacha 
kengliklar ustida xatto 16-18 km butun atmosfera massasining 80 kismida 
troposfera joylashgan. Atmosferadagi suv buglarining deyarli xammasi shu 
sferadadir. Traposferadagi xavo zich bulib bulutlar yoginlar, shamollar vujudga 
keladi. Va shu jixatdan yer yuzasi uchun juda muxim axamiyatga ega. 
Troposferada xavo xarorati xar yuz metr yukori kutarilgan sari urta xisobda 0.6 ga 
sovib boradi. Natijada troposferaning yukoridagi chegarasida xarorat ekvator 
ustida 65* shim.kutb ustida 45*-50* sovuk buladi. 
Ob xavo uzgarishlari asosan troposferada yuz beradi. Tropauza troposfera 
bilan stratosfera Orasida zona bulib, kup xususiyati jixatidan troposferaga 
uxshaydi, lekin eng yukori kismida suv buglari kamayib, gazlar siyraklasha boradi, 
xarorat past bulib, -72 * gacha yetadi.
Stratosfera atmosferaning 50-60 km balandlikkacha bulgan kismini uz ichiga 
oladi, butun atmosfera massasining 10% kismi shu sferada stratosfera xavo siyrak, 
bu sferada xavo asosan troposferadagi gazlardan iborat bulsada, lekin unda ozon 
gazining mikdori kuprok, stratosferaning kuyi kismida xarorat yozda ekvator 
ustida 70*, kutblar ustida –56* ga pasayadi, lekin 35-55 km balandlikdagi xarorat 
kutariladi va Q10, - 35* GA YETADI. Buning sababit shundaki, bu yerda azon 
kup bulganidan kuyosh nuri , ayniksa ultrabinafsha nur kuplab yutiladi. 
Stratosferada tezligi sloatiga 340 kmga yetadigan kuchli shamollar bulib turadi. 
Strapauzastratosfera bilan mezosfera orasidashgi utkinchi katlam bulib, bu 
yerda xavo ancha siyrak bulib, xarorat esa ancha kutarilib 0* s atrofida buladi. U 
atmosferaning ikkinchi kuyi katlami ya'ni Strapauzasi bilan fark kiladi.
Mezosfera. Atmosferaning 50-60 km dan 80-85 kmgacha bulgan kismini 
oladi. Bu katlamda atmosfera bosimi kam, xavo yer yuzasiga nisbatan 200 marta 
siyrak, xarorat past –60* -80* Atmosfera bu kismida tabiati yaxshi urganilmagan 
kumush rang bulutlar paydo bulib turadi, kupchilik olimlar juda mayda muz 
kristallardan iborat bulsa kerak, deb taxmin kilsalar, ba'zi olimlar esa juda kup 
kosmos changlari tuplanishdan vujudga kelgan deb uylaydilar. 


34 
Mezopauza – mezosfera bilan troposfera orasidagi katlamdir.
TERMOSFERA ( ionosfera ) atmosferaning 80-85 km dan 900 km gacha 
bulgan yukori kismidir. Troposfera ixam atmosferaning kuyi katlamidek, asosan, 
molekula xolatidagi azot va kislaroddan iborat. Lekin troposferada Kuyosh 
radiasiyasining kiska 0.3 mikrondan xam kalta tulkinli nurlari va kosmik nurlar 
ta'sirida kislarod va azot molekulalari atomlarga ajraladi va elektr bilan zaryadlanib 
ionlashgan buladi.
Ionlashgan bu katlamning axamiyati shundaki u radiotulkinlarni yerga bir 
necha bor kaytaradi va radio tulkinlarining Yer sharini aylanib chikishgaxamda bu 
tulkinlarni radiostansiyalarning oson kabul kilishiga imkon beradi. Termosferada 
ionlar bulmaganda edi, radio tulkinlari 100 km dan nariga tarkalmas edi. 
Termosfera ion kup bulgani uchun uni ionosfera deb xam yuritiladi. Ionosferada 
balandlashgan sari xavo siyraklashib, xarorat kutarilib boradi. Agar 90 km 
balandlikda xarorat 90* bulsa, 400 kmda xarorat maksimal Kuyosh aktivligi 
yillarida kunduzi 2000, kechasi 1500-1900* minimal aktivligi yillarida esa 
kunduzi 1200-1400, kechasi 750-1000* buladi. 400 km dan yukoridav xarorat 
deyarli kutarilmaydi. 
Termopauza-bu atmosfera bilan ekzosfera orasidagi utkinchi zonadir. 
Ekzosfera atmosferaning 900 km dan 2000-3000 km gacha bulgan eng yukori 
kismi. Ekzosfera xali yaxshi urganilgan emas. Uchirilgan raketalar, yuldoshlardan 
olingan ma'lumotlarga asoslanib, ekzosferada xarorat 2000 gacha yetsa kerak deb 
faraz kilmokdalar. Bunday balandlikda gazlar asosoan, geliy va vadarod juda tez 
sekunda 11. kmgacha xarakat kiladi va natijada ba'zi zarrachalar vadarod atomlari 
dunyo bushligiga chikib ketadi. 
Yer tortishishini yengib chikib ketgan vodorod atomlari Yer atrofida toj 
xosil kiladi. Yerning toji 20000 km gacha tarkaladi. Yer toji tarkalgan kismida gaz 
juda xam siyrak bulsada, lekin planetalar orasidagi bushliklardagidan kura 10 
marta kichikdir. Atmosfera Kuyoshning ultrabinafsha va kiska tulkinli 
radiasiyalarni yutib turishidan tashkari, Yer sharining iklimini vujudga keltiruvchi 
omildir.
Kuyosh radiasiyasi. Issiklik va yoruglik planetamizning geografik kobigi 
uchun eng muxim faktoridir. Yer yuzasidagi issiklik va yoriklikning asosiy 
manbai-Kuyosh. Yerning issikligi esa Kuyosh issikligidan 5000 marta kam. 
Demak yer yuzasining issiklik balansida Kuyosh xal kiluvchi rol uynaydi. Yer 
yuzasi Kuyoshdan bir yilda 1.37. 10* 24 j energiya oladi.
Kuyosh nur sochishini Kuyosh radiasiyasi deymiz radiasiya lotincha suz 
bulib «nur sochish» degan ma'noni anglatadi. Kuyosh radiasiyasi atmosfera, 
gidrosfera, biosfera, va litosferaning ustki kismida buladigan xamma 
prosesslarining energiya manbai xisoblanadi. Atmosferaning yukori kismida 
Kuyosh nurlari perpendikulyar tushganda bir minut ichida xar 1 kv.sm maydon 
Kuyoshdan sodik kal. Issiklik oldi va bu Kuyosh doimiyligi deyiladi. Kuyosh nuri, 
Kuyosh radiasiyasining ma'lum yuzaga sochilishi intensivligi nurining tushishi 
burchagiga vaa Yer va Kuyosh orasidagi masofaga boglik. Kuyosh nuri 
perpendikulyar tik tushsa, joy eng kup radiasiya oladi. Chunki bunday xolatda 
Kuyoshning bir tup energiyasi kichik maydonga (a-b) tushadi. 


35 
Yerda issiklikning taksimlanishi. Iyul va yanvar izotermalari kartalarini 
karab chikkanimizda Yerda issiklik taksimlanishining umumiy xususiyatlari yetarli 
darajada tulik tushunib olamiz, bu izotermalar eng issik oy bilan eng sovuk oyning 
issiklik sharoitini kursatib beradi. Agar geografik kobikning issiklik rejimi Kuyosh 
radiasisining yutilishi va nur tarkatilishigagina boglik bulgandagina edi, unda xavo 
xarorati ekvatorda Q26*S shimoliy kutbda esa, - 22* S dir. 
Kuyi geografik kengliklardan ortikcha rasional issiklik yetishmaydigan 
yukori geografik kenglikda utadi. Bu issiklik atmosfera xamda gidrosfera orkali 
sirkulyasiya prosessida utadi. Ilik dengiz va xavo okimlari mu'tadil va xavo 
okimlari mu'tadil va sovuk mintakalarga issik olib boradi. Sovuk okimlar esa sovib 
ketgan xavo bilan suvni tropik mintakaga olib borib u yerdagi xaroratni 
pasaytiradi. Issiklikni taksimlanishi kartalarda izotermalaryordamida kursatiladi. 
Yillik izotermalar va xar bir oy izotermalari kartalari buladi. 
Eng ilik va eng salkin oylar-yanvar va iyul izotermalari kartalari eng kup 
kullanadi. Bular xar bir joy issiklik rejimini urtacha yillik izotermalarga urtacha 
karaganda yaxshirok xolda anikrok kursatadi. 

Yüklə 380,23 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə