Umumiy yer bilimi


 – MAVZU: GIDROSFERA: DUNYO OKEANI



Yüklə 380,23 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə25/36
tarix17.06.2023
ölçüsü380,23 Kb.
#117571
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   36
Umumiy yer bilimi

15 – MAVZU: GIDROSFERA: DUNYO OKEANI. 
R E J A. 
 
1.
Gidrosfera xakida tushuncha. 
2.
Dunyo okeani va uning kismlari. 
3.
Okean suvining shurligi. 
4.
Dengiz suvining tinikligi, rangi, bosimi. 
5.
Okean suvining issiklik rejimi. 
6.
Okean suvlarining xarakati. 
Planetamizdagi suv kobigini gidrosfera deb aytiladi. Gidrosferaga yer sharidagi 
barcha suvlar kiradi. Undagi suv mikdori 1 mlrd 454,5 mln kub.km, gidrosferadagi 
suvning 97, sodik% shur, fakat chuchuk suvlardan iborat. Chuchuk suvning 
asosiy kismi muzlik suvi, kolgan daryo, kul, va yer osti suvlari, ozrok kismi esa 
atmosferadagi suvlarga tugri keladi. Gidrosferadagi suv doimo bir xolatdan 
ikkinchi xolatga utib xarakatda bulib turadi. Gidrosfera Kuyoshdan keladigan 
issiklikni tuplab yutadi, shu sababli suv kuruklikka nisbatan kuprok issiklik 
sigimigsha ega. 
Suv tuxtovsiz xarakatda bulib, yer sharida bu xarakat 3 turga bulinadi. 
A) Namlikning kichik aylanishi. 
B) Suvning materik ichkarisidagi aylanishi. 
V) Namlikning katta aylanma xarakati. 
Yer yuzasining 71% suvlikdan iborat. Dunyo okeanining maydoni 361 ming 
kvg'km. Xajmi 1 mlrd 370 mln kubg'km, urtacha chukurligi 3,7 km, eng chukur 
yeri 11022 m. Ni tashkil etadi. Dunyo okeanini materiklar juda katta kismlarga 
okeanlarga bulib turadi. Dunyo okeani 4 ta kismdan iborat. 
Okeanlarning materik ichkarisiga yorib kirgan kismlari dengizlar deyiladi. 
Dengizlar uch turga bulinadi. 
A) ichki, b) tashki, v) urta dengizlar. 
Okeanlar ustidagi shartli chegara kurukliklarning bir biriga yakin bulgan 
joylaridan utkaziladi. Tinch okeani bilan Atlantika okeani urtasidagi chegara gorn 
burni bilan Greyam Yeri oroli (Antartida) gacha utkaziladi. Tinch okeani bilan 
Xind okeani urtasidagi chegara Vilyams burnidan 70 gradus j.k. 163 sh.k.u dan 
Tasmaniya oroli orkali utkaziladi. Atlantika okeani bilan shimoliy muz okeani 


46 
urtasidagi chegara Shimoliy Amerikadan 32 paralel buylab Grelandiya oroliga
unday 65 chi shimoliy kenglikda Skandinaviya yarim orolining 59 shimoliy 
kengligigacha boradi. Atlantika okeani bilan Xind okeani urtasidagi chegara 
Antarktidagi Lars yeri (68 gradus j.k. – 69 sh.k.u.) dan Kergelen oroli orkali 
Afrikaning janubi-sharkiy kirgogigacha boradi. Bu moddalar ichida eng kup 
tarkalgan tuzlardir. Ximiyaviy elementlardan 77,8 natriy xlor, 10,9% magniy 
xlordan iborat. Okean suvining shurligi promilli bilan belgilanadi. Suvning urtacha 
shurligi 35% 0, lekin suvning shurligi ekvatordan kutblarga tomon shuningdek, 
materiklardan kuyilayotgan daryolar keltirgan suv mikdoriga karab dengizlarda 
turlicha buladi. 
Ekvatorial kengliklarda okean suvining shurligi 34% chunki bu yerlarda 
yogin kup tushadi. Subtropik mintakada suvning shurligi 36-37% chunki bu yerda 
xarorat yogin kam. Mu'tadil va sovuk mintaklarda okean suvining shurligi 30-32% 
chunki bu yerlarda kuyosh issikligi kam, yogin kup, daryolar kuplab chuchuk suv 
keltiradi. 
Ichki dengizlar suvning shurligi okean shurligidan ancha past. M: Kora 
dengizda shurlik 14-30%, Boltik dengizida 8-12%, bulsa yozi issik buladigan 
kurgokchilik xududlarda jumladan Kizil dengizda suvning shurligi 41% ga yetadi. 
Okeanlar tarkibida tuzlardan tashkari erigan xolda erigan xoladig azot, 
karbonat angidrid, vodorod, sulfit, metan, kislarod va boshka gazlar bor. Ular 
suvda turli xil yullar bilan vujudga kelgan. M: azot xavodan suvga utgan bulsa, 
karbonat angidrid esa vulkanlarning otilishidan, atmosferadan, jonivorlarning nafas 
olishidan xosil buladi. 
Okean suvining tinikligi darajasini aniklashida diametri 30 sm keladigan ok 
rangli disk ishladi. Diskni yugon ipga boglab, suvga tushiriladi va necha m 
chukurlikda kurinmay kolganiga karab suvning tinikligi aniklanadi. Okeanlar 
ichida eng tinik suv Atlantika okeanining Sargasso dengizida kuzatilib 66,5 m, 
Tinch okeanida 59 m, Xind okeanida 50, Shimoily Muz okeanida 23 m. 
Dengiz va okean suvlari nurni yutish va tarkatishi tufayli rangi zangori 
buladi. Birok plankton noorganik moddalar suvni rangini uzgartiradi. Dengiz 
suvining rangi daryolar keltiradigan okiziklarga xam boglik. M: Xuanxe daryosi 
Sarik dengiziga kuplab lyossli yotkiziklar keltirganda dengizning rangi sargish 
tusga kiradi. 
Okean suvining ustki kismida xar bir kub sm dan 1 kg ogirlikda xavo bosimi 
bosadi. Bu mikdor 10,06 m chukurlikkacha uzgarmaydi. Undan chukurda xar 10 
tm dan bosim 1 atmosfera ortib boradi. 
Turli xil omillar ta'sirida okean suvlari xarakatda bulib turadi. Sekundiga 
shamolning tezligi 1 m ga yetgach, xakikiy tulkin kuzatiladi. Tulkinlar janubiy 
yarim sharda kuchli chunki bu kism yaxlit tutash suvlardan iborat va doimo garbiy 
shamollar ta'sirida balandligi 13 m ga yetadigan tulkinlar xosil buladi. Tulkinning 
urtacha balandligi 4-4,5 m bulib, ba'zan Atlantika okeanida 16 mga, Tinch 
okeanida 18 m ga yetadi. Okean vam dengizlarda, yer kimirlaganda tektonik 
xarakatlar ta'sirida kuchli tulkinlar yuzaga keladi. Ular sunami deyiladi. Uning 
balandligi 20-30 m, uzunligi 10 km, tezligi soatiga 800 km ga yetadi. Kupincha 
sunami kuchli falokatlarga sabab buladi. 


47 
Dengiz suvi xarakatining yana bir muxim okimlardir. Suv massalarining 
Dunyo okeanida bir joydan ikkinchi joyga kuchib yurishiga dengiz okimlari 
deyiladi. Okimlarning sababi shamoldir. Dengiz okimlari Dreyf (shamollar surib 
kelgan), kompensasion kuyilma okimlariga bulinadi. Dunyo okeanidagi eng katta 
okim Golfstrim okimidir. 

Yüklə 380,23 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə