kütlələrinin rəhbəridir. Onun tribun-siyasətçi məharəti on
dan ibarətdir ki, bütün mürəkkəb məsələlərə zahirən sada
yanaşır, prinsip etibarilə bir məsələni qəbul etmədiyi məsə
lələri də kütlənin intellektual inkişaf səviyyəsini nəzərə ala
raq fikrini inandırıcı formada açıqlayır. 90-cı illərin əvvəllə
rində tarixin yeni dövründə Heydər Əliyev kütlələri fəth et
mişdir. O, həmin kütləni gələcəyə inam ruhu ilə yaşayan
siyasi millətə çevirmişdi. O, millətin az qala unutm aqda ol
duğu Zam an və Zəfərlər duyğusunu addım-addım ona qay
tarmışdır. Millətin anladığı qələbə əhval-ruhiyyəsi onun gə
ləcək zəfərləri ilə bağlıdır. Bu ovqat tdaha da inkişaf etməli
və formalaşmalıdır. Onda bu suala cavab vermək mümkün
olacaq: «Xalqın tarixi missiyası varmı və onun milli əzəmə
tini göstərmək vaxtı yetişibmi?» (K.Şmitt).
Onun insanları inandırmasına, təkid etməsinə, nəyiss
tələb etməsinə ehtiyac yox idi. Ətrafındakı adamların hamısı
ona inanır, hörm ət edirdilər. Əliyevin qərargahı o dövrda
mümkün olduğu dərəcədə sürətlə və səmərəli şəkildə işlə
məyə başladı. Bir-birinin dalınca verilən sərəncamlar dərhal
öz ünvan sahiblərinə çatdırılırdı. AXC ilə bağlı məmurlar
sakitcə öz kabinetlərini tərk etdilər. Dövlət maşını sürətini
artırmağa başladı.
7. Diletantların bonapartizminin darmadağın edilməsi
S.Hüseynovun Azərbaycan Bonapartı roluna iddiaları
nı «kökündən kəsmək» üçün Heydər Əliyevə vaxt lazım idi.
İyunun 28-də S.Hüseynov H.Əliyevlə görüşmək üçün Ba
kıya gələndə o, hakimiyyət barədə xülyalarına heç də sərfəl
olmayan mənəvi-psixoloji ab-havaya düşdü. S.Hüseynovun
xalqın iradəsinə apellyasiya etməsi («Xalq məni hansı vəzi
fədə görmək istəsə mən həmin vəzifəni tutmağa hazıram»;
tarixən kecikmişdi. 180 il mülki şəxslərin idarə etdiyi Latın
Amerikası ölkələrinə xas olan populist diktatura Azərbay
can xalqı tərəfindən qəbul edilə bilməzdi. Xalqın və vətənin
72
xilaskarı Heydər Əliyev idi. Bu inamı onun əvvəlki uğurları
barədə yaddaşlarda qalan faktlar da gücləndirirdi. Üstəlik,
ölkənin siyasi qüvvələrinin, yerli hakimiyyət orqanlarının
böyük əksəriyyəti şüurlu surətdə və intuitiv şəkildə qət et
mişdi ki, Azərbaycana Heydər Əliyev başçılıq etməlidir. Su
rət Hüseynovun itaətkar davranışını diktə edən bir mühüm
amil də müharibə idi. S.Hüseynov vətən müharibəsini və
təndaş müharibəsinə çevirməyə cəsarət etmirdi və çox gü
man ki, bunu edə bilməzdi. 1993-ci il iyunun 30-da Heydər
Əliyev Surət Hüseynovun Baş Nazir vəzifəsinə namizədliyi
ni Milli Məclisə təqdim etdi - yuxarılarda siyasi sülh əla
mətləri bərqərar oldu.
İyul-avqust aylarında H. Əliyev separatçıları və ən odi-
oz, ən mürtəce cəbhəçiləri darmadağın etdi, onlara qarşı
hüquqi sanksiyalar tətbiq edildi. Bu, hakimiyyət məkanının
ozmkarlıqla təmizlənməsi idi. Vəziyyət hakimiyyətin legitim
şəkildə cəmləşdirilməsini tələb edirdi və xalqın nəzərində
dövləti şəxsən təcəssüm etdirən Heydər Əliyev siyasi dəyi
şikliklərin parametrlərini: onların miqyasını, müddətini və
istiqamətini müəyyən edirdi. Xalqın misilsiz dəstəyinə gü
vənən H.Əliyev dövlət təfəkkürünə və xidməti məsuliyyətə
əsla hazır olmayan özündən bədgüman adamların iddiala
rına son qoydu.
Nəcib məqsədlər naminə hüquqdankənar zorakılıq mə
sələsi ayrıca bir mövzudur və dövlətçiliyə hörmət edənlər
adətən bu mövzu barədə susmağı üstün tuturlar. Zorakılıq
ctik-siyasi hadisədir (bax: Капустин Б. К понятию полити
ческого насилия. Фрагмент книги //http://www.politstudies.
ru). Zorakılığın daxili hədləri var. Bu hədlər zorakılıq
obyektinin müqavimətinin nəticəsi deyil, onları zorakılıq
özü müəyyənləşdirir. Zorakılıq əbədidir və hətta demokra
tiyaya qarşı da tətbiq edilir. Buna səbəb odur ki, zaman
keçdikcə hakimiyyətin istənilən forması, o cümlədən,
münaqişələrin qeyri-zorakı yolla həll edilməsinin və ya tən
zimlənməsinin bir forması olan demokratiya da «bürünclə-
73
şir». D em okratiyanın daşlaşmasına qarşı zorakılıqla müqa
vimət göstərilmədikdə (bu müqavimətin silahlı şəkildə ol
ması vacib deyil) demokratiya özü cırlaşaraq status-kvonun
bərpa edilməsi formasına çevrilir, onun özündən razı ra
hatlığını poza biləcək narazlıq təzahürlərinin öz metodları
ilə dəf etməyə başlayır. Tarixi səbəb-nəticə əlaqələrinin in
qilab və ya üsyan formasında «qırılması» (ləğvi-müəllifin
qeydi) özü-özünü istehsal etməklə qarşıdakı yeniliyə
münasibətdə zorakılıq edən formaya qarşı zorakılıq
aktından başqa bir şey deyildir. 1993-cü ilin iyun hadisələri
pantürkist, etnoqratik status-kvonun zorakılıq yolu ilə
kəsilməsi idi. AXC tərəfindən yaradılmış qaydalar ölkənin
labüd olaraq «somaliləşdirilməsinə», dövlətin parçalanma
sına və məhvinə, cəmiyyətin deqradasiyasına doğru aparır
dı.
Heydər Əliyev formal m ənada hələ prezident olmasa da
faktiki olaraq ona hələ cavan yaşlarından xas olan polad
iradəsini səfərbər edərək ölkəni idarə edir, əsl fədakarlıq gö
stərərək, tarixi dövrün tələblərini şəxsi səfərbərlik rejimində
həyata keçirmək üçün hədsiz dərəcədə çox işləyirdi. Onun
hərəkətlərinin konstitusiyaya müvafiq olmasına heç bir
şübhə yox idi. 1993-cü il avqustun 29-da keçirilmiş referen
dumda iştirak edənlərin 92-i faizi Elçibəyə etimadsızlığını
bildirdi. Bundan sonra prezident seçkilərinin vaxtından əv
vəl keçirilməsi imkanı yarandı. 1993-cü il oktyabrın 3-də bu
cür seçki keçirildi və Heydər Əliyev seçicilərin 98,8%-nin
səsini topladı.
Ölkənin idarə edilə bilən olmasını bərpa etmək, ordunu
və digər güc strukturlarını ali hakimiyyətə tabe etmək, əllə
rində silah olan bir dəstə siyasətçini ləğv etmək, əhalidə olan
silahları yığmaq, banditliyin və küçələrdə cinayətkarlığın
kökünü kəsmək lazım idi. M üvafiq tədbirlər nəticəsində
həyat fəaliyyəti üçün minimal şərait yaradıldı: «İnsanlar
sərbəst... istirahət edə bilir, gündüz də, gecə də sərbəst hə
rəkət edə bilirdi».
Prezident sonradan deyəcək: «ölkədə
74
qayda yaratmaq üçün mənə iki il yarım vaxt lazım gəldi»
(Xalq qəzeti. 1998, 13 iyul). Mahiyyət etibarilə o, cəmi bir
neçə ay ərzində nizami ordunu yenidən yaratmalı - 1993-cü
ilin payızında respublikanın 6 rayonunu işğal etmiş erməni
silahlı qüvvələrinin hücumlarını dayandırmağa və hətta əks
hücum əməliyyatlarını təşkil etməyə müvəffəq oldu. Bu or
dunun sayəsində 1994-cü il oktyabrın 4-5-də baş vermiş
Gəncə qiyamı yatırıldı.
Lakin ölkədə şəxsi səviyyədə ifadə olunan rəmzi
ikihakimiyyətlilik davam edirdi.
S.Hüseynov cəmiyyətdə
mövcud ab-havanı öz xeyrinə dəyişməyə ümid edirdi... o,
öz partiyasını yaratmış və parlament seçkilərinə hazırlaş
mağa başlamışdır. O, başa düşmürdü ki, dəyərlər seçimi
(xalq tərəfindən güclü hakimiyyətin xeyrinə edilmiş seçim)
və elektoral seçim - ayrı-ayrı şeylərdir. Q arabağ problemi
(Bişkek sazişi, Rusiyanın və NATO-nun mövqeləri) istər
hakim düşərgədən kənarda, istərsə də onun daxilində
müxalifətin demarş tədbirləri üçün bəhanə oldu.
Ölkə daxilində ciddi siyasi mübarizə başladı. Bu müba
rizə Qərbin və Rusiyanın diplomatik fəallığı ilə müşayiət
olunurdu. Nəticədə Heydər Əliyev xarici siyasət raundunda
qalib gəldi. O, Qərbdən zəmanət aldı ki, Ermənistan tərə
findən hərbi təzyiq göstərilə biləcəyindən narahat olmamaq
mümkündür, eləcə də Ermənistan-Azərbaycan münaqişə
sində onun yeritdiyi xətt Qərb tərəfindən dəstəklənəcəkdir.
Lakin 1994-cü ilin may hadisələrindən sonra Azərbaycanın
on böyük qazancı bu oldu ki, Elçibəyin əvəz edilməsinin
qeyri-legitim olması barədə Vaşinqtonda gedən söz-söhbət
artıq keçmişdə qalmışdı. Bununla bərabər Qərb, müxalifətin
vəziyyəti barədə «canfəşanlıq və nigarançılıq» nümayiş etdi
rirdi.
İlham Əliyev 1999-cu ildə həmin hadisələri xatırlayaraq
deyirdi: «Qoy «Azərbaycanda demokratiya yoxdur» deyə
qışqıran başabəla dem okratlar o vaxt özlərinin necə «de
mokratiya» yaratdıqlarını yada salsınlar...Gəlin bir anlığa
75