Узбекистон республикаси олий ва урта

2.Bozor kon’yukturasi holati va kelgusida rivojlanish ko’rsatkichlari hamda baholash uslublari


Kon’yuktura tahlili o’z ichiga ishlab chiqarish va iste’molning hajmi, tarkibi, bir tovarning boshqasining o’rnini egalay olish imkoniyati, tovar zahiralari, narxning o’zgarishi, reklama xizmati, bozor ishtirokchilarining o’rganishni oladi. Bozor konyu’nkturasini muntazam ravishda o’rganib borish savdo faoliyatini muvaffaqiyatli yakuniga imkon beradi. Har davrda bozor kon’yukturasi qaysi tovar chiqarishni ko’paytirish, qaysi tovarga talabning kamayishi haqida aniq ma’lumotlar beradi. Bu ma’lumotlar ishlab chiqarish uchun ham savdo firmasi uchun ham zarurdir. Bozor kon’yukturasi bozorda muvozanatni mavjudligi yoki buzilganligi bilan xarakterlanadi. Shunga ko’ra bozor kon’yukturasi ijobiy va salbiy, qulay va noqulay bo’lishi mumkin.
Bozor kon’yukturasi ayrim tovar ishlab chiqaruvchilar miqyosiga va sotib oluvchilarning xarid qobiliyatiga bog’liqdir, narx-navoga, modaning o’zgarishiga qarab har xil bo’ladi. Bozorning kelajakdagi holatini ishlab chiqarishning texnikaviy ahvoli, unga sarflangan qo’shimcha resurslar, ularning qaytarib berish muddatlari, tovar zahiralari dinamikasi, eksport va import, Shuningdek narx-navodagi o’zgarishlar yo’nalishiga qarab aniqlash mumkin. Bu bilan tovar taklifi o’rganiladi.
Investitsiya summasi va tuzilishiga, mehnat predmetiga bo’lgan talab va korxona, tashkilotlar pul sarfining yo’nalishiga qarab, shuningdek aholi xarid qobiliyatining, uning tovarlar bilan ta’minlanishini darajasini hisobga olib talab o’rganiladi.
Uzoq muddatli o’sish imkoniyalarini aniqlash va kon’yuktura tahlili bir-biri bilan bog’liq va u bir-birini to’ldira boradi.
Sifatli tahlil qilish uchun to’plangan ma’lumotlarni 3 ta guruhga bo’linadi:
-o’tgan davr kon’yuktura ma’lumotlari;
-tadqiq qilinayotgan davr kon’yuktura ma’lumotlari;
-kelgusidagi kon’yukturaga ta’sir etuvchi ma’lumotlar.
Kon’yukturani tahlil qilish shakli bo’lib, kon’yuktura sharhi bo’lib hisoblanadi.
Kon’yukturani tahlil qilish savollariga o’tishdan avval kon’yukturani ko’rsatkichlar tizimini ko’rib chiqish darkor.
Ko’rsatkichlar Shartli ravishda makro va mikro ko’rsatkichlarga bo’linadi. Makroko’rsatkichlarga - umumxo’jalik kon’yukturasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar: yalpi milliy mahsulot, yalpi milliy daromad, ishlab chiqarish ko’rsatkichlari, tovar oborot ko’rsatkichlari, pul muomalasi ko’rsatkichlari, iste’mol ko’rsatkichlar kiradi. Mikroko’rsatkichlarga esa alohida tovarlar bozorini tavsiflovchi ko’rsatkichlar kiradi: ishlab chiqarish ko’rsatkichlari, mahsulot sotilishi va iste’moli, narx dinamikasi va h.k.
Umumxo’jalik kon’yukturaning tahlilini izlanishni maqsadiga ko’ra ikkita yo’l olib borish mumkin:

1. 
   Agar ma’lum bir vaqtning ichida kon’yukturaning rivojlanish tendentsiyalari va sur’atlarini bilib olish masalasi quyilgan bo’lsa, u holda kon’yuktura tahlili shu vaqtning ichida uning dinamikasini o’rganish yo’li bilan olib boriladi.
   
2. 
   Agar eng oxirgi sanaga kon’yuktura holatini aniqlash masalasi qo’yilgan bo’lsa, u holda iqtisodiy tsiklning fazasini va faza ichidagi misol tariqasidagi joyini aniqlash yo’li bilan olib boriladi. Shuni e’tiborga olish kerakki, kon’yuktura tahlili va uzoq tendentsiyalarning rivojlanishini aniqlash o’zora bog’liq va bir-birini to’ldiradi.
   

Kon’yuktura tahlili jamiyatning xo’jalik hayotining qiyinligini hisobga olmagan holda u yoki bu qarashlarni tasdiqlaydigan o’zboshimchalik bilan tanlangan omillar va statistik ma’lumotlarga yondoshib emas, balki bir-biriga qarama-qarshi hodisalarning yig’indisiga yondashish kerak. Kon’yuktura tahlilining shakli bu kon’yuktura sharhi va ma’lumotnomasidir.
Mahsulotni ishlab chiqarishni belgilanganligiga qarab, mahsulotni absolyut birligi o’lchovlarida ishlab chiqarib, ishlab chiqarish davrini davomiyligi, iste’molchilar doirasi tezroq yoki sekinroq kon’yukturani o’zgarishini aks ettiradi.
Ba’zi tarmoqlar, masalan qora metallurgiya, havo va suv transporti, qurilish belgilangan iste’molchilar uchun oldindan buyurtma qilish tizimi bo’yicha ishlaydilar. Boshqalar esa, ya’ni avtomobil, radioelektron va Shu kabilar qisqa muddat ichida ishlab chiqariladi va bozorda noma’lum iste’molchilarga sotiladi. Uzoq muddatli tovarlarni ishlab chiqarishni qisqarishi yoki o’z ishi natijasida ishlab chiqarish konyuunkturasini yaxshilash yoki yomonlash aniq ko’rsatkichi bo’lib hisoblanmaydi. Chunki katta buyurtma portfelining kattaligi yoki Shunday tarmoqlarda uning yo’qligi mahsulot ishlab chiqarish dinamikasining iqtisodiy tsiklning dinamikasidan rad etadi.