Узбекистон республикаси олий ва урта

4. Bozor kon’yukturasini bashorat qilish uslublari

Umuman bashoratni aniqlash ma’lum ob’yektning bo’lajak holatini, ilmiy asosda obrazini yaratish demakdir.

Tovarlar bozori bashoratini aniqlashda quyidagi talablar e’tiborga olinishi Shart:
1.Kelajakda bozor kon’yukturasiga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olgan holda ilmiy asoslangan, ishonchli va tizimli yondashish.
2. Bashoratni aniqlashda bir necha variantlardan foydalanish, ularning natijalari bir xil yoki yaqin bo’lishi.
3.Ishlatilgan uslublarning ilmiy asosi yetarli bo’lishi.
4.Xulosalarni aniq va ravon tilda, ayniqsa qaror qabul qiluvchilarga tushunarli ishlanganligi.
5.Bozor kon’yukturasi istiqboli o’z vaqtida aniqlanishi va korxona, assotsiatsiya, kompaniya va vazirliklar ishini boshqarishda qo’llaniladi.
Bozor kon’yukturasini iqtisodiy tenglikka yo’liqmaslik, muvozanatiga erishish Sharti hisoblanadi.
Bozor kon’yukturasini bashorat qilish uslublarini 4 ta katta sinfga bo’lishimiz mumkin.
1. Faktografik uslublar. Bu bashorat qilishning shunday uslubiki, unda o’tgan davrda bo’lib o’tgan haqiqiy omillardan axborotli asos sifatida foydalaniladi. Bu ma’lumotlar miqdor va sifat xarakteriga egadir. Bozor kon’yukturasini bashorat qilishning faktografik uslublari o’z navbatida 3 turga bo’linadi. Birinchi turi ekstropolyatsiya va interpolyatsiya uslublari yig’indisidan iborat bo’lib, bu turdagi modellar uchun chiziqli funktsiyalarni tuzishda boshlang’ich axborotdan foydalanish xarakterlidir. Ikkinchi turi statistik uslublar bo’lib, ular ikki va undan ortiq o’zgaruvchan bashorat qilish ob’yektlarining o’zaro aloqalarini tadqiq qilishda qo’llaniladi. Uchinchi turi mazkur ob’yektlarning kelgusidagi rivojlanishini Shunga o’xshash ob’yektlarning rivojlanish qonuniyatlari bo’yicha tadqiq qilishga asoslanadi.
2. Ekspert uslublar u yoki bu sohadagi mutaxassis-ekspertlarning fikr va mulohazalarini qayta ishlashga asoslanadi. Bashorat qilishning ekspert baholash uslubi intuitiv va analitik uslubni o’z ichiga oladi. Intuitiv uslublarga ekspertlarni jalb qilishga, amalda bashorat qilish ob’yektini rivojlantirish jarayonlarini aniqlash hamda Shaxsiy eruditsiya va tuyg’u vositasida kelgusidagi o’zgarishni baholashga asoslangan uslublar kiradi. Analitik uslublarga bashorat qilish ob’yektini tadqiq qilish jarayoni modelini mantiqan tahlil qilishga asoslangan usullari kiradi.
Bozor kon’yukturasini bashorat qilishda ekspert baholash uslublari, ayniqsa, intuitiv uslublar keng qo’llaniladi.
3.Ekstropolyatsiya uslubi. Ekstropolyatsiya uslublari bozor kon’yukturasining turli ko’rsatkichlari va xususiyatlarini bashorat qilishda qo’llaniladi. Ekstropolyatsiya formalar yoki jarayonlarning kelgusidagi holati qonunlari, nazariyalari hamda tajribasini keng yoyishni taqozo qiladi, ya’ni bu holda ekstropolyatsiya bashorat qilish amalga oshirilayotgan ob’yektning ilgarigi rivojlantirish tendentsiyalariga tayanadi.
Ekstropolyatsiyaning bozor tadqiqotlarida qo’llaniladigan asosiy modellaridan biri - bu trend modelidir. Trend modellari jarayonlarni vaqtga nisbatan o’zgarishning asosiy yo’nalishlarini ko’rsatadi.
4.Ekonometrik modellar. Ekonometrik modellar iqtisodiy jarayonlar parametrlarining stoxastiklarini nazarda tutgan holda bozor kon’yukturasining turli ko’rsatkichlari o’rtasidagi o’zaro aloqalar va proportsiyalarni miqdoriy bayon qiladigan regression va balans tenglamalari tuzish orqali ifodalanadi. Ekonometrik modellash bozor kon’yukturasini bashorat qilishda keng qo’llaniladi. Ular ishlab chiqarish va unga ta’sir ko’rsatuvchi omillar, bozordagi narxlar darajasi, raqobat va unga ta’sir ko’rsatuvchi omillar, iste’molchilarning ehiyojlarini tahlil qilish, marketing tadbirlarini amalga oshirish va unga ta’sir qiluvchi omillar o’rtasidagi va boshqa jarayonlar o’zgarishni matematik modellar yordamida tahlil qilishga hamda bashorat qilishga yordam beradi. Ekonometrik modellarning xususiy holi korrelyatsion va regression modellashdir.
Bozor kon’yukturasini tahlil va bashorat qilish natijalari firmaning biznes-reja tuzishda yoki firmaning bozordagi butun faoliyatini tartibga solishda va boshqarishda keng qo’llaniladi.