Vərəmin aşkarlanması, diaqnostikası, müalicəsi və profilaktikasına müasir yanaşmalar
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
35 İlkin kompleks terminini ilk dəfə Ranke təklif etmişdir. Bu terminlə bağlı о belə təsəvvür edirdi ki, ağciyərlərdə ilkin kompleks, ağciyər ocağından, ağciyər kökünün limfa düyünlərinə gedən spesifik limfangit və periferik intratorakal limfa düyünlərinin zədələnməsindən ibarətdir. Əksər hallarda ilkin kompleksin ağciyər komponenti sağ tərəfdə yuxarı və ön seqmentlərdə yerləşir. İlkin vərəm kompleksinin formalaşmasının klassik şəklini ilk dəfə fransız alimləri Parro, Kyuss və Qon şərh etmişdirlər. Ancaq Kyussun xidmətlərinin daha böyük olmasına baxmayaraq, onun əsərləri fransız dilində və az tirajlı jurnalda çap olunduğundan, ilkin effekt ədəbiyyata “Qon ocağı” kimi daxil olmuşdur. Qon özü isə 1912-ci ildə yazdığı monoqrafiyasında vərəmin bu formasının Kyuss tərəfındən öyrənildiyini açıqlamış və tarixi ədalətsizliyi etiraf etmişdir. İlkin vərəm kompleksinin də daxil olduğu birincili vərəmin əlamətdar xüsusiyyəti, prosesə limfa sisteminin, xüsusən də döş qəfəsi daxili limfa düyünlərinin cəlb olunmasıdır. Vərəm infeksiyası əksər hallarda limofadenoid toxumanın hiperplaziyasını törədir; limfa düyünlərinin massiv kazeoz şəkildə zədələnməsi nadir hallarda baş verir, adətən bir qədər kazeoz dəyişikliklər əmələ gəlir. Müasir birincili vərəm üçün orqanizmin tuberkulinə qarşı yüksək həssaslığı xarakterik əlamətdir. Bununla belə, orqanizmin müdafıə qüvvələri artdıqca spesifık sensibilizasiyanı zəiflədir. Odur ki, ağciyərlərdə yayılmış periferik infiltrasiya, limfohemotogen səpələnmə, tuberkulinə yüksək həssaslıq və nəhayət, dəridə, selikli qişalarda və digər orqanlarda inkişaf etmiş paraspesifik dəyişikliklərə az-az hallarda təsadüf olunmağa başlayıb. Birincili vərəmin ağırlaşmayan azsaylı əlamətlərlə inkişaf edən formalarına daha çox təsadüf olunur. İlkin kompleksin ağciyər komponenti əksər hallarda sağ tərəfdə, yuxarı və ön seqmentlərdə yerləşir. İlkin vərəm kompleksinin yaranmasına vərəm xəstəliyinin başlanğıc fazası kimi baxmaq olmaz. Vərəm infeksiyasının orqanizmə daxil olma yolundan asılı olmayaraq, yoluxmadan dərhal sonra orqanizmdə birincili bakteremiya (bakteriolimfiya) inkişaf edir. Bu da öz növbəsində toksemiya, habelə müxtəlif orqan və sistemlərdə, ilk növbədə limfa aparatında, qaraciyərdə, dalaqda müdafiə iltihabi reaksiyaları əmələ gətirir. Əvvəlcə bu reaksiyalar paraspesifik xarakterli olurlar, yəni etioloji cəhətdən vərəm mikobakteriyaları tərəfindən törədilsələr də, morfoloji cəhətdən spesifik xarakter əldə etməmiş olurlar. Bakteremiya mərhələsi vərəm intoksikasiyası əlamətləri ilə müşahidə oluna bilər. Məhz bu dövrdə həmin şəxsdə ilk dəfə müsbət tuberkulin reaksiyasi üzə çıxır. Birincili vərəm infeksiyasi bir xəstəlik kimi əksər hallarda bu mərhələdə başa çatır. Ancaq orqanizm vərəm mikobakteriyalarına qalib gəlməyə bilər və о zaman bakteremiya limfa düyünlərində, ağciyərlərdə, bəzən böyrəklərdə, sümüklərdə və digər orqanlarda spesifik morfoloji ocaqların yaranması ilə nəticələnə bilər. Bu dəyişiklik ilkin vərəm kompleksi hallarında müayinələr nəticəsində aşkar olunur. Xəstəlik vərəm mikobakteriyalarının orqanizmə daxil olduğu yerdə ilkin kompleksin inkişafı ilə başlayır. Əgər vərəm çöpləri tənəffüs yollarına daxil olursa, tənəffüs yollarınn ilkin vərəm kompleksi inkişaf edir. Bakteriyalar alimentar yolla daxil olursa, bağırsağın ilkin vərəm kompleksi inkişaf edir. Vərəm çöpləri dəriyə, badamcıqlara və yaxud gözün konyuktivasına daxil olursa, infeksion proses bu toxumalarda inkişaf edir. İlkin vərəm kompleksi 95% hallarda ağciyərdə yerləşir. 36 İlkin vərəm kompleksi insanlarda, adətən aerogen yolla baş verir. Nəfəsalma zamanıı hava ilə infeksiya ağciyər toxumasma düşərək periferiyada ağciyərin daha geniş açılmış, adətən 3-cü seqmentində, plevranm altında qorar tutur. Vərəm mikobakteriyaları daha çox sağ ağciyərə düşürlər. Mikobakteriyalar ağciyər alveollarmda yerləşərək çoxalmağa başlayırlar və iltihabi proses törədərək ilkin ağciyər affektini formalaşdırmağa başlayırlar. Onun subplevral (plevranm altmda) yerləşməsi nəticəsində həmişə plevrada müəyyən qıcıqlanma baş verir ki, bu da sonra iltihaba keçir və bəzən spesifik xarakter alır. Affektin yarandığı ilk anlarda iltihab bir neçə alveolu əhatə edir. Affektin bu başlanğıc formalaşma fazası alveollit adlanır. Sonra iltihabi prosesə təkcə alveollar deyil, yaxındakı bitişik bronxiollar da qoşulur və buna bronxiolit deyilir. Bununla belə, əsas və başlanğıc proses alveoldaxili inkişaf edir. Beləliklə, ilkin ağciyər affekti həmişə sətəlcəm fokusundan ibarət olur. Bəzən prosesə bir neçə alveol qoşulur və sətəlcəm ocağı darı dənəsi boyda olur. Tez-tez rast gəlinən başqa hallarda alveolit 30-60 və daha çox alveolanı əhatə edir. Bu zaman sətəlcəm asinoz və paycıq xarakteri alır. Nəhayət sətəlcəm sahəsi bütöv bir payı tuta bilər. İlkin alveolitin yayılma dərəcəsi vərəm mikobakteriyaların sayından asılıdır, onlar az olduqda ocaq da kiçik olur. Şübhəsiz ki, alveolit ocağı (sətəlcəm) inkişafının ilkin mərhələsində spesifik xarakterli olmur və təəssüf ki, hətta morfoloqlar onun inkişafının erkən mərhələsini tuta bilmirlər. Erkən qeyri-spesifik faza olduqca sürətlə spesifik fazaya keçir, kosmikvari nekroz inkişaf edir. İlkin zədələnmə ocağı kazeoz sətəlcəmdən ibarətdir və özündə müxtəlif sayda ağciyər asinusu və yaxud paycıqları birləşdirir. Odur ki, bu kəsmikvari sətəlcəm sahəsi asinoz, lobulyar və hətta lobar ola bilər. Bu, adətən şişkin ağciyər toxuması zonası ilə əhatə olunur (perifokal iltihab). Plevra bütün hallarda prosesdə iştirak edir və onun səthində fibrin əmələ gəlir və sonra bu, formalaşır, yəni plevranın fibrin səthi əmələ gəlir. Vərəm mikobakteriyaları limfatik düyünlərə yayılan zaman ilkin affektdə artıq perifokal iltihab azalır və toxuma reaksiyasının produktiv növü üstünlük təşkil etməyə başlayır. Periferik limfatik düyünlərdə spesifik proses inkişaf edərkən, əvvəlcə qeyri-spesifik iltihabi proses yaranır. Ekssudativ fazanın arxasınca, vərəm qranulyasiyasının yaranmasını yan keçərək, tez bir zamanda nekroz əmələ gəlir. Bir sıra hallarda bu erkən nekroz bütün limfa düyününü əhatə edə bilir. Vərəm üçün istər kliniki, istərsə də morfoloji cəhətdən dalğavari gediş xarakterik olduğu üçün ilkin kompleks, adətən “çoxtəbəqəli” formada olur: eksudativ dəyişikliklər nekroz qranulyasiya valı ilə əvəz olunurlar. Sonra yenidən ekssudasiya və sonra nekroz yaranır. İlkin vərəm kompleksinin geriyə sorulması perifokal iltihabi zonaların yox olması ilə xarakterizə olunur, eksudativ reaksiyanın produktiv reaksiya ilə əvəz olunması və inkapsulyasiyanının inkişafı baş verir. İlkin ocaq qalın fibroz kapsul ilə ətraf ağciyər toxumasından yaxşı təcrid olunur. Həmin ocaqda kalsium duzları yığılır, bəzi hallarda isə prosesin tam geriyə sorulması nəticəsində sümük toxuması əmələ gəlir. Limfa düyünlərində prosesin geriyə inkişafı çox zəif gedir, ancaq zaman keçdikcə bunlarda da hialinoz və kalsinasiya inkişaf etməyə başlayır. İlkin kompleksə müxtəlif yaş qruplarında rast gəlinir, bu, daha çox uşaq yaşlarında olur. Lakin son zamanlar əhalinin həyat tərzinin zəifləməsi ilə əlaqədar olaraq vərəmlə xəstələnmənin çoxalması uşaqlar arasında ilkin vərəm komleksinin artması ilə müşahidə olunur. Müxtəlif müəlliflərin göstərişlərinə görə son illər ərzində bu hal 5-6 dəfə artmışdır. Buna səbəb, əsas etibarilə, bu gün həkimlərə və vərəm əleyhinə dispanserlərə xəstələrin bir qisminin məlum olmaması, yəni bu xəstələrin əhali arasında müalicəsiz və diaqnozsuz qalması, bir sıra hallarda vaksinasiyanın aparılmaması və yaxud da onun effektsizliyidir. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|