World Bank Document

80 
 
2.5.
 
Azərbaycanın digər xidmət sektorları, xüsusilə bankçılıq güclü potensiala malikdir. Son 
illər ərzində iqtisadiyyata kreditlərin sürətli artımı ev təsərrüfatlarına verilən kreditlərlə bağlıdır. 
Son zamanlar biznesin qeydiyyata alınmasında müĢahidə olunan tərəqqi və gözlənilən daha aĢağı 
vergi dərəcələrinin tətbiqi (fəsil 5-də qeyd olunduğu kimi) hesabına KOM-ların sayı artmaqdadır. 
Belə  bir  halda  bank  sektoru  kreditlərə  artan  tələbi  ödəmək  imkanına  malik  olmalıdır.  Bundan 
əlavə  2007  və  2008-ci  illərdə  artımın  müĢahidə  olunduğu  turizm  də  ümidverici  sahələrdən 
biridir.  Ölkənin  xüsusilə  qərb  və  Ģimal  bölgələrində  gözəl  təbiətini  nəzərə  alaraq  Azərbaycanın 
turzim  və  mehmanxana  xidmətləri  sahəsində  yerli  və  regional  potensialı  var.  Bununla  belə, 
Azərbaycan  turizmi  əsas  məĢğulluq  sektoru  etmək  niyyətindədirsə  bu  sektorda  daha  yüksək 
keyfiyyətli xidmətlər təklif olunmalıdır.  
2.6.
 
Rəqabətliliyin  artırılması  Azərbaycanın  gələcəyi  üçün  çox  vacibdir.  Gələcək 
baxımından  Azərbaycanın  qarĢısında  duran  problem  qeyri-neft  iqtisadi  fəaliyyətlərin  azlığı  ilə 
yox  qeyri-neft  iqtisadiyyatın  rəqabət  qabiliyyətinin  artırılması  ilə  bağlıdır  ki,  bu  da  gələcəkdə 
məĢqulluğun təmin olunması üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu gün Azərbaycanın qeyri-neft 
sektoru  üzrə  əmək  haqqların  artımı  məhsuldarlığın  artım  templərini  üstələyir.  Neft  bumu 
dövründə  qeyri-neft  ixrac  və  idxal  üzrə  hesablanmıĢ  REM  bahalaĢmıĢdır  (mülayim  səviyyədə) 
ki,  bu  da  əsasən  Azərbaycanın  ticarət  tərəfdaĢları  olan  Ġran  və  Rusiyada  müĢahidə  olunan 
inflyasiya ilə bağlı olmuĢdur. Real əmək haqları ilə iĢçi baĢına düĢən məhsuldarlıq arasında artan 
fərq  onu  deməyə  əsas  verir  ki,  qeyri-neft  iqtisadiyyatı  üzrə  valyuta  məzənnəsi  dəyərindən  bir 
qədər aĢağıdır (undervalued). Diaqram 2.1 və Diaqram 2.2 də göstərir ki, real maaĢlar və əmək 
məhsuldarlığı  arasında  olan  fərq  artmaqdadır  və  bu  makroiqtisadi  siyasətlə  dövlət  xərcləri 
siyasətinin  daha  yaxĢı  uzlaĢmasını  tələb  edir.  Dövlət  investisiyalarının  həyata  keçirilməsi 
nəticəsində  istehsal  üçün  zəruri  olan  komponentlərin  çatıĢmazlığı  2005-2007-ci  illərdə  rəqabət 
qabiliyyətinə  təsir  göstərmiĢdir  (Fəsil  5-də  müzakirə  olunur).  Öz  növbəsində  dövlət 
investisiyaları və institusional islahatlar 2008-ci ildə məhsuldarlığın artırılmasına töhfə verəcək 
və bununla da məhsuldarlıqla real əmək haqqı arasında olan fərqi tədricən aradan qaldıra bilər.  
2.7.
 
Azərbaycan  onun  iqtisadiyyatına  orta  müddətdə  mənfi  təsir  edə  bilən  Holland 
Sindromundan  özünü  qorumalıdır.  Bir  çox  təbii  ehtiyatlarla  zəngin  olan  ölkələr  real 
 
 
 
 
Mənbə: Statistika Komitəsi, Azərbaycan Mərkəzi Bankı və Bank 
heyətinin hesablamaları. 
Qeydlər: REM T: Bütün iqtisadiyyat üzrə real effektiv  məzənnə; 
NEM T: Bütün iqtisadiyyat üzrə nominal effektiv məzənnə; 
 W-Q/L: Real əmək haqları ilə iĢçi baĢına düĢən istehsal arasında 
fərq. 
Mənbə:  Statistika  Komitəsi,  Azərbaycan  Mərkəzi  Bankı  və 
Bank heyətinin hesablamaları. 
Qeydlər:  REM  T:  Qeyri-neft  iqtisadiyyatı  üzrə  real  effektiv 
valyuta  məzənnəsi;  NEM  T:  Qeyri-neft  iqtisadiyyatı  üzrə 
nominal effektiv məzənnəsi;  
W-Q/L:  Real  əmək  haqları  ilə  iĢçi  baĢına  düĢən  istehsal 
arasında fərq.  
 
 
0
 
50
 
100
 
150
 
200
 
250
 
300
 
01
 
02
 
03
 
04
 
05
 
06
 
07
 
Real əmək haqqı W
 
Real istehsal / iĢçi
 
Q/L
 
NEM  q-n
 
REM  q-n
 
W-Q/L
 
 
0
 
50
 
100
 
150
 
200
 
250
 
300
 
01
 
02
 
03
 
04
 
05
 
06
 
07
 
Real əmək haqqı W
 
Real istehsal / iĢçi
 
Q/L
 
REM T
 
W-Q/L
 
NEM T
 
Diaqram 2.1: Real əmək haqları, iĢçibaĢına düĢən isteh 
sal, NEM və REM: ÜDM
 
Diaqram 2.2.: Real əmək haqları, iĢçibaĢına düĢən 
isteh sal, NEM və REM: q-n ÜDM
 

---

81 
 
məzənnənin  bahalaĢmasından  (qısa  müddət  ərzində  böyük  həcmli  xarici  valyutanın  axını 
nəticəsində)  və  qeyri-ticari  sektorlarda  qiymət  artımından  əziyyət  çəkirlər.  Öz  növbəsində  bu 
ölkənin  qeyri-təbii  ehiyatlar  ixracına  da  mənfi  təsir  göstərir.  Holland  Sindromunun  siyasi  qərar 
verənlər  üçün  (policymakers)  təhlükə  yaradan  mənfi  aspekti  real  məzənnənin    bahalaĢmasının 
müvəqqəti  xarakter  daĢımasıdır.  Təbii  ehtiyatlar  bumunun  sonunda  real  məzənnə  bumdan 
əvvəlki səviyyəyə qayıdır (ucuzlaĢır). Ölkə üçün real təhlükə də məhz buradadır, çünki ölkənin 
artıq  təbii  ehtiyyatları  tükənmiĢ,  iqtisadiyyatın  müxtəlif  sektorlarında  bacarıqlar,  qeyri-təbii 
ehtiyatlar sektorunda isə rəqabət qabiliyyəti itirilmiĢ olur. Bu Azərbaycan üçün xüsusilə vacibdir, 
çünki ölkədə neft hasilatı 20 ildən sonra tükənəcək. Ölkə üçün Holland Sindromunun öhdəsindən 
gəlməsinin  yeganə  yolu  (a) xarici  valyutada olan gəlirlərin ölkə  xaricində  saxlanması  və  ya (b) 
onları  əvvəlcədən  müəyyənləĢdirilmiĢ  və  dayanıqlı  səviyyədə  (həcmdə)  ölkəyə  gətirilməsidir. 
2005-2008-ci  illərdə  Azərbaycanda  daxili  qiymətlər  artsa  da,  Holland  Sindromunun 
mövcudluğunun  bəyan  olunmasına  iki  faktor  mane  olur.  Birincisi,  Azərbaycanın  qeyri-neft 
ticarət  tərəfdaĢları  olan  ölkələr  də  milli  valyutanın  bahalaĢmasından  əziyyət  çəkiblər;  Diaqram 
1.17  göstərir  ki,  qeyri-neft  ixracı  üzrə  hesablanmıĢ  REM  2006-2007-ci  illərdə  mülayim 
bahalaĢmıĢ  və  2002-ci  ilin  səviyyəsindədir.  Ġkincisi,  Azərbaycanın  ―idxal‖  etdiyi  xarici 
valyutanın həcmi dayanıqlı kimi qiymətləndirilir və onun səviyyəsi Fəsil 3-də müzakirə olunan 
daimi gəlir ekvivalentinə təxminən uyğundur. Bununla belə, əgər neft qiymətləri aĢağı səviyyədə 
qalmaqda  davam  etsə  Azərbaycan  neft  gəlirləri  hesabına  formalaĢan  xərclərini  daimi 
azaltmalıdır. Holland Sindromunun mövcudluğu barədə  yalnız o zaman danıĢmaq olar ki,  əgər 
iqtisadiyyat  xərclərin  azaldılmasına  uyğunlaĢa  bilməsin.  Fəsil  1-də  Azərbaycanın  real  effektiv 
məzənnəsi  müzakirə  olunmuĢdur;  fəsil  4  Azərbaycanın  real  effektiv  məzənnəsinin  bahalaĢması 
prosesinin  yüngülləĢdirilməsi  ilə  bağlı  (həmçinin  ticarət  tərəfdaĢlarından  asılıdır)  siyasətləri 
müzakirə edir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---