hüquqların itirilməsinə səbəb olur.
Mülkiyyət hüququnun əldə edilməsinin elə üsulları var ki, onlar həm ilkin, həm də
törəmə kimi çıxış edirlər. Məsələn, bəhər və gəlirə mülkiyyət hüququ və s.
Mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi üsulları mülkiyyət hüququnun bütün növləri üçün
və yaxud mülkiyyət hüququnun bir növü üçün səciyyəvi ola bilər. Məsələn, alqı-satqı
müqaviləsi mülkiyyət hüququnun hər bir növünün əldə edilməsi üçün əsas ola bilər. Elə
üsullar da var ki, onlar mülkiyyət hüququnun yalnız bir növünün əldə edilməsi üçün səbəb ola
bilər. Məsələn, milliləşdirmə, müsadirə və s. ancaq dövlət mülkiyyət hüququnun əldə
edilməsi üçün əsasdır. Belə üsullara qanunla müəyyən edilmiş hallarda fiziki və hüquqi
şəxslərdən alınan vergi, rüsum, gömrük və s. aid etmək olar.
Mülkiyyət hüququnun əldə edilməsinin ayrı-ayrı üsullarını nəzərdən keçirək.
Yeni yaradılmış və ya hazırlanmış əşya üzərində mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi
ilkin üsuldur, belə ki, mülkiyyət hüququ əvvəllər olmayan əmlak üzərində yaranır. Əmlakı
yaradan və ya hazırlayan (qanuni yolla) onun mülkiyyətçisi hesab olunur. Belə əmlak daşınar
və daşınmaz əmlak ola bilər. Daşınmaz əmlak üzərində mülkiyyət hüququ dövlət
qeydiyyatına alman vaxtdan əldə edilir.
Emal və spesifikasiya mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi üsulu kimi onunla
xarakterizə olunur ki, əmlak başqasının materialı üzərində şəxsin əməyi nəticəsində yaranır.
Əgər müqavilədə başqa hal nəzərdə tutulmamışdırsa, əşya üzərində mülkiyyət hüququnu
material sahibi əldə edir.
Elə hallar olur ki, emal və spesifikasiya edən, özgə materialından mülkiyyətçi ilə
müvafiq müqavilə olmadan istifadə edir. Bu zaman emal edən üç halda yeni yaradılan
əmlakın sahibi ola bilər:
1) əməyin dəyəri materialın dəyərindən əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olduqda;
2) emal edən vicdanlı olduqda, yəni o işi başa çatdırana qədər materialın başqasına
məxsus olduğunu bilməmiş olduqda;
3) spesifikator (emal edən) əşyanı kommersiya məqsədi üçün deyil, öz şəxsi məqsədi
üçün düzəltmiş olduqda. Bu əlamətlərdən hər hansı biri olmayanda mülkiyyətçi materialın
sahibi olur.
Əgər müqavilədə başqa hal nəzərdə tutulmamışdırsa, əşyanın sahibi olan material
mülkiyyətçisi spesifikatorun (ustanın və s.) haqqını ödəməlidir; əgər mülkiyyətçi spesifikator
olsa materialın dəyərini ödəməlidir. Belə qayda müqavilə olmayanda da tətbiq olunur.
Mülkiyyət hüququnun əldə edilməsinin ilkin üsullarından biri də yığılması hamıya
müyəssər olan əmlakın mülkiyyətə götürülməsi üsuludur. Qanunvericiliyə, mülkiyyətçinin
verdiyi ümumi icazəyə və ya yerli adətə uyğun olaraq meşələrdə, sututarlarda və ya başqa
ərazidə gilə-meyvə yığılmasına, balıq tutulmasına, heyvan ovuna və ya hamıya müyəssər olan
digər əmlakın yığılmasına yol verildiyi hallarda müvafiq əmlaka mülkiyyət hüququnu onu
yığan və ya ovlayan şəxs eldə edir.
Hüququn obyekti kimi mülki dövriyyədə olan əmlak, eyni zamanda subyektə - məxsus
olduğu sahibkara malikdir. Ola bilər ki, bəzən əmlak bu və ya digər hüquqi faktlar nəticəsində
sahibsiz olur. Sahibsiz əmlak dedikdə, sahibi olmayan və ya sahibi naməlum olan əmlak başa
düşülür. Mülkiyyətçinin imtina etdiyi daşınar əşya da sahibsiz əmlak hesab olunur. Mülki
Məcəllənin 185-ci maddəsinə əsasən, mülkiyyət hüququndan imtina etmək məqsədilə
mülkiyyətçinin atdığı və ya digər şəkildə əl çəkdiyi daşınar əşyanı (atılmış əmlakı) başqa
şəxslər öz mülkiyyətinə yönəldə bilər.
Mülkiyyətində, sahibliyində və ya istifadəsində torpaq sahəsi, sututar və ya başqa
obyekt olan şəxs, əgər orada dəyəri şərti maliyyə vahidi miqdarının elli mislindən aşkar aşağı
olan atılmış əmlak və ya atılmış metal qırıntıları, zay məhsul, faydalı qazıntıların çıxarılması
zamanı əmələ gələn təpəciklər, istehsal tullantıları və başqa tullantılar varsa, həmin əmlakdan
istifadəyə başlamaqla və ya əmlakı mülkiyyətə yönəltdiyini göstərən digər hərəkətlər
etməklə, onu öz mülkiyyətinə yönəltmək hüququna malikdir.
Atılmış başqa əmlak onu sahibliyə başlamış şəxsin mülkiyyətinə o zaman daxil olur ki,
bu əmlak həmin şəxsin ərizəsi ilə məhkəmə tərəfindən sahibsiz hesab edilir.
Mülkiyyət hüququnun əldə edilməsinin ilkin üsullarından biri de tapıntıdır. Tapıntı o
əşyalar hesab olunur ki, mülkiyyətçinin və ya onun səlahiyyətlərini həyata keçirən şəxsin
iradəsindən asılı olmayan səbəblər üzündən onun sahibliyindən çıxmış və kimsə tərəfindən
tapılmış olsun.
İtirilmiş əşyanı tapan şəxs tapıntı barədə onu itirmiş şəxsə (mülkiyyətçisinə), əgər
mülkiyyətçi məlum deyilsə, onda polisə dərhal xəbər verməli və həmin əşyanı təhvil
verməlidir. Əşyanı tapan şəxsə mülkiyyətçinin məlum olduğu və ya mülkiyyətçinin əşyaya
hüququnun artıq polisə bildirildiyi hallar istisna olmaqla, əşyanı tapan şəxs bu barədə xəbər
verdiyi vaxtdan birillik müddət keçdikdən sonra tapıntıya mülkiyyət hüququ əldə edir.
Mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi ilə bir vaxtda həmin əşyaya bütün başqa hüquqlara xitam
verilir.
Əşyanı tapan şəxs, onu mülkiyyətçisinə verdiyi zaman tapılmış əşyanın dəyərinin 5 %-i
miqdarında bəxşiş tələb edə bilər.
Tapıntı ilə dəfinənin müəyyən oxşarlığı var. Bu hər ikisində gözlənilmədən özgə
əmlakının tapılmasıdır. Bununla bərabər dəfinənin özünün xüsusiyyətləri var. Dəfinə, yəni
müəyyən niyyətlə torpağa basdırılmış və ya sair üsullarla gizlədilmiş elə pul və ya qiymətli
əşyalardır ki, onun mülkiyyətçisini müəyyən etmək olmur və ya mülkiyyətçi qanuna əsasən,
bu əşyalara mülkiyyət hüququnu itirmiş olur. Mülkiyyətçinin iradəsindən asılı olmayaraq
itirilmiş tapıntıdan fərqli olaraq, dəfinəni düşünülmüş qaydada gizlədilən qiymətli əşya hesab
etmək olar.
Dəfinənin aşkar edilməsi üsulları müxtəlifdir. Əgər dəfinənin mülkiyyətçisini
müəyyənləşdirmək mümkün olmasa, onda dəfinə, onun gizlədildiyi torpaq sahəsinin və yaxud
tikilinin mənsub olduğu şəxslə dəfinəni aşkar etmiş şəxsin mülkiyyətinə, bərabər paylar
şəklində daxil olur. Dəfinənin aşkar edilməsi şəxsin əmək və ya qulluq vəzifələrindən irəli
gəlmirsə, həmin şəxs dövlətə təhvil verdiyi qiymətli əşyanın dəyərinin əlli faizi miqdarında
bəxşiş almaq hüququna malikdir.
Mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi üsullarından olan nəzarətsiz heyvanların hüquqi
rejimindən Mülki Məcəllənin 192-ci maddəsində bəhs edilir. Həmin maddəyə uyğun olaraq,
nəzarətsiz və ya otlamağa buraxılmış mal-qaranı və ya digər nəzarətsiz heyvanları tutan şəxs
onları mülkiyyətçisinə qaytarmalıdır, heyvanların mülkiyyətçisi və ya onun olduğu yer
bilinmədikdə isə onları tutduğu andan ən geci üç gün keçənədək aşkar etdiyi heyvanlar
barədə polisə xəbər verməlidir; polis mülkiyyətçinin axtarılması üçün tədbirlər görməlidir.
Nəzarətsiz ev heyvanlarının tutulması barədə xəbər verildiyi gündən altı ay müddətində
onların mülkiyyətçisi aşkar edilməzsə və ya özü onlara hüququnu bildirməzsə, heyvanları
saxlayan və onlardan istifadə edən şəxs onlara mülkiyyət hüququ əldə edir. Həmin şəxs
saxladığı heyvanları mülkiyyətə götürməkdən imtina etdikdə, onlar dövlət mülkiyyətinə daxil
olur.
Nəzarətsiz heyvanlar mülkiyyətçisinə qaytarıldıqda, onları saxlamış şəxs, heyvanlardan
istifadə nəticəsində götürdüyü mənfəəti çıxmaq şərtilə, onların saxlanması ilə bağlı çəkdiyi
zəruri xərclərin əvəzinin heyvanların mülkiyyətçisi tərəfindən ödənilməsi hüququna malikdir.
Nəzarətsiz heyvanları tutmuş şəxs onların mülkiyyətçisindən tutduğu heyvanların dəyərinin 5
%-i miqdarında bəxşiş tələb edə bilər. Bundan başqa, nəzarətsiz heyvanları tutan şəxs
səlahiyyətli şəxsdən həmin heyvanlar saxlanması xərclərinin əvəzini ödəməyi de tələb edə
bilər. Əgər heyvanları tutan şəxs bu barədə məlumat verməmişsə və ya onu gizlətməyə cəhd
göstərmişsə, bəxşiş almaq hüququ əmələ gəlmir.
Mülkiyyət hüququnun əldə edilməsinin ilkin üsullarından bırı də mülkiyyətin əldəetmə
müddətidir. Müddəti əldə edənin mülkiyyət hüququ əvvəlki mülkiyyətçinin iradəsindən asılı
olmayaraq əmələ gəlir. Həm fiziki, həm də hüquqi şəxslərin əldəetmə müddətinə görə
mülkiyyət hüququ yarana bilər.
Əldəetmə müddətinə görə mülkiyyət hüququnun yaranması üçün qanunda nəzərdə
tutulan müəyyən şərtlərin (rekvizitlərin) olması vacibdir.
Birinci, qanunda nəzərdə tutulmuş əldəetmə müddətinin vaxtı başa çatmalıdır. Bu
zaman daşınmaz (məsələn, ev və s.) və daşınar (avtomobil və s.) əmlaka mülkiyyət
Dostları ilə paylaş: |