hüququnun əldə olunması bir-birindən fərqlənir. Daşınmaz əmlakın mülkiyyətçisi olmayan,
lakin on il ərzində ona öz əmlakı kimi vicdanla, açıq və fasiləsiz sahiblik edən fiziki və ya
hüquqi şəxs bu əmlaka mülkiyyət hüququ əldə edir (Mülki Məcəllənin 179.1-ci maddəsi).
İkinci, müddətli əldə edən əmlakı öz şəxsi əmlakı kimi əldə edərkən onun digər
mülkiyyətçisinin olmamasını nəzərə almalıdır, əks halda müddətli əldəetmənin rekvizitləri yox
olmuş olur, həm də sahibliyin vicdanlılıq və aşkarlığı şübhə altına alınmış olur.
Üçüncü, o əmlakı vicdanlı əldə etməlidir. Bu o deməkdir ki, əmlakı əldə edən həmin
əmlak üzərində mülkiyyət hüququna malik olmamasını bilmir və bilməməlidir. Belə ki,
hüquq təsdiqedici sənədlərin olmaması (məsələn, yaşayış evinə) hələ əldə edənin vicdansız
olmasına dəlalət etmir.
Dördüncü, əmlakı əldə edən onu açıq əldə etməli, gizlətməməlidir. Əks halda onun
həm vicdanlı, həm də qanunla tələb olunan rekvizitlərinin olmasına şübhə yaranar.
Beşinci, müddətli əldəetmə yuxarıda deyilən şərtlərə cavab verməklə həm də daimi
(fasiləsiz) olmalıdır. Müddətli əldəetmə üzrə mülkiyyət hüququnun əmələ gəlməsinin axma
müddəti əldə edənin əmlakı sahibinə qaytarmaq barədə öhdəliklərinin etiraf olunması və ya
ona səlahiyyətli şəxs tərəfindən əmlakın qaytarılması barədə təqdim olunan iddia ilə kəsilmiş
olur.
Mülki qanunvericilik özbaşına tikinti və onun nəticələrini də mülkiyyət hüququnun
əldə edilməsinin ilkin üsullarına şamil edir. Tikinti məqsədləri üçün ayrılmayan torpaq
sahəsində və ya buna lazımi icazələr almadan və ya şəhərsalma və tikinti normalarını və
qaydalarını ciddi surətdə pozmaqla tikilmiş yaşayış evi, digər tikili, qurğu və ya başqa
daşınmaz əmlak özbaşına tikinti sayılır. Özbaşına tikinti aparmış şəxs ona mülkiyyət hüququ
əldə etmir. Onun tikintiyə dair sərəncam vermək - onu satmaq, bağışlamaq, icarəyə vermək,
digər əqdlər bağlamaq ixtiyarı yoxdur. Belə özbaşına tikilmiş tikintilər məhkəmənin
qətnaməsinə əsasən, əvəzsiz olaraq alınıb bələdiyyə fonduna verilə bilər və ya yerli
orqanların qərarına əsasən, onları tikdirən şəxs tərəfindən və ya onun hesabına sökülə bilər.
Belə tikintilərə mülkiyyət hüququ məhkəmə tərəfindən o şəxs üçün tanına bilər ki,
tikinti aparılmış torpaq sahəsi onun mülkiyyətində olsun. Əgər tikintinin saxlanması digər
şəxslərin hüquqlarını və qanunla qorunan mənafelərini pozursa və ya fiziki şəxslərin həyatı və
sağlamlığı üçün təhlükə yaradırsa, göstərilən şəxsin özbaşına tikintiyə mülkiyyət hüququ
tanına bilməz (Mülki Məcəllənin 180.3-cü maddəsi).
Mülkiyyət hüququnun əldə edilməsinin mühüm üsullarından biri də törəmə üsuldur.
Törəmə üsulla mülkiyyət hüququnun yaranması dedikdə, əmlak üzərində mülkiyyət
hüququnun əvvəlki mülkiyyətçinin hüququndan törəməsi başa düşülür.
Ölkəmizdə vaxtilə - sosialist inqilabı nəticəsində mülkiyyətin hökmran növünün əmələ
gəlməsində milliləşdirmə mühüm rol oynamışdır. Milliləşdirmə dedikdə, istehsal vasitələrinin
normativ qaydada məcburi dəyəri ödənilmədən dövlətin xeyrinə olaraq alınması başa düşülür.
Milliləşdirmə üçün aşağıdakılar səciyyəvidir:
1) əsas istehsal vasitələrinin dövlətin xeyrinə məcburi alınması;
2) əmlakın dəyəri ödənilmədən dövlət mülkiyyətinə keçməsi;
3) maddi dəyərlərin normativ qaydada, başqa sözlə, rəhbərliyin qərarı ilə və başqa
aktlarla alınması.
Təəssüf ki, ölkəmizdə milliləşdirmə əvəzsiz olaraq aparılmış, əvvəlki sahiblərə heç bir
kompensasiya verilməmişdir. Onilliklər sübut etdi ki, böyük istehsal potensialını öz əlində
cəmləşdirməklə dövlət artıq, onun idarə olunmasının öhdəsindən gələ bilməmişdir.
Artıq, fiziki və hüquqi şəxslərin əmlakının məcburiyyət yolu ilə dövlətin müsadirə
etməsi imkanları əsaslı dəyişikliklərə uğramışdır. Belə ki, Azərbaycan Respublikasında
«Mülkiyyət haqqında» Qanunun 23-cü maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikası və
Naxçıvan Muxtar Respublikası mülkiyyət hüququna xitam verən qanunvericilik aktları qəbul
etdikdə həmin aktların qəbul olunması nəticəsində mülkiyyətçiyə dəyən zərərin əvəzi
məhkəmənin qərarı ilə Azərbaycan Respublikası və Naxçıvan MR tərəfindən mülkiyyətçiyə
tam həcmdə ödənilir.
Hazırda ölkəmizdə özəlləşmə, yəni dövlət əmlakının fiziki və hüquqi şəxslərin
mülkiyyətinə verilməsi prosesi gedir. Bu zaman dövlət mülkiyyətinə xitam verilməsi və
bunun əsasında fiziki və hüquqi şəxslərin mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi hüquq varisliyi
qaydasında baş verir.
Törəmə üsullardan biri də hüquqi şəxsin ləğvi və ya yenidən təşkili zamanı mülkiyyət
hüququnun əldə edilməsidir.
Yenidən qurulması zamanı hüquqi şəxsin əmlakı hüquqi varislərə keçir. Müəssisə ləğv
edildikdə isə kreditorlarla haqq-hesab çəkildikdən sonra yerdə qalan hissə hüquq varisləri
arasında bölünür. Bu zaman müəssisənin təsis müqaviləsi nəzərə alınır. Əgər ləğv olunan
hüquqi şəxs ictimai təşkilatdırsa, onun əmlakı ilə nizamnaməsində nəzərdə tutulmuş qaydada
rəftar olunur. Bütün bu sahədə mübahisəli məsələlər məhkəmə qaydasında həll olunur.
Rekvizisiya və müsadirə də mülkiyyət hüququnun əldə edilməsinin törəmə
üsullarındandır.
Hüquq pozuntusu üçün sanksiya olaraq dövlət tərəfindən əmlakın məcburi, dəyəri
ödənilmədən alınmasına müsadirə deyilir. Belə hallarda dövlət həmin əmlaka görə
mülkiyyətçinin öhdəliklərindən ötrü cavabdeh deyildir.
Cinayət hüququ müsadirəyə tamah məqsədilə edilmiş ağır və xüsusilə ağır cinayətlərdə
əlavə cəza növü kimi baxır. Müsadirə yalnız məhkəmə tərəfindən və qanunda nəzərdə
tutulmuş hallarda tətbiq olunur. Müsadirə müqəssirin həyatı üçün zəruri olan və onun
himayəsində olanın əmlakına yönəldilə bilməz. Belə əmlakın siyahısı qanunvericiliklə
müəyyən olunur.
Mülki-hüquqi müsadirə sanksiya kimi etibarsız əqdlər zamanı da tətbiq edilir.
Müsadirənin milliləşdirmə ilə oxşarlığı var, hər ikisində əmlak məcburi, dəyəri
ödənilmədən dövlət mülkiyyətinə daxil edilir. Bunların bir-birindən fərqi ondadır ki,
milliləşdirmədə əmlakın alınması normativ qaydada həyata keçirilir, müsadirədə isə konkret
hüquq pozuntusuna görə.
Mülkiyyətçidən dövlət mənafeyi və ya ictimai mənafe üçün (təbii fəlakətlər, texnoloji
qəzalar, epidemiyalar və s.) dəyəri ödənilməklə əmlakın dövlət tərəfindən alınması həcz və
yaxud rekvizisiya adlanır.
Rekvizisiya aşağıdakı cəhətlərinə görə müsadirədən fərqlənir:
1. Rekvizisiyada əmlakın dövlət mülkiyyətinə keçməsi, ancaq dəyəri ödənilməklə
mümkündür;
2. Əmlakın dövlət mülkiyyətinə qatılmamaqla müəyyən müddətdə alınması. Məsələn,
təbii fəlakət zamanı yerli icra hakimiyyəti və bələdiyyə orqanları əhaliyə məxsus olan
nəqliyyat vasitələrindən istifadənin vacibliyi haqqında qərar çıxara bilər.
3. Rekvizisiyada əmlakın alınması hüquq pozuntusuna görə deyil, dövlət və ictimai
maraqların təmini məqsədilə həyata keçirilir.
Əmlakı üzərində qanunsuz rekvizisiya və müsadirəyə məruz qalmış şəxs ona dəymiş
zərərin dövlət hesabına ödənilməsi barədə məhkəmədə iddia ilə çıxış edə bilər.
Törəmə üsullardan biri də müqavilə üzrə əmlak əldə edənin mülkiyyət hüququnun
əmələ gəlməsidir. Müqavilə üzrə əmlak əldə edənin mülkiyyət hüququ (əməli idarəetmə
hüququ) qanun və ya müqavilə ilə sair hal nəzərdə tutulmamışdırsa, əşyanın verildiyi vaxtdan
əmələ gəlir.
Mülki Məcəllənin 181-ci maddəsində daşınar əşyalara mülkiyyət hüququnun əldə
edilməsi əsasları göstərilmişdir. Həmin maddəyə əsasən, daşınar əşyaya mülkiyyət
hüququnun əldə edənə verilməsi üçün mülkiyyətçi əşyaya sahibliyi həqiqi hüquq əsasında
ona verməlidir. Əşyanın verilməsi bunlardır: əşyanın əldə edənin birbaşa sahibliyinə
verilməsi, əşyaya dolayı sahibliyin müqavilə üzrə verilməsi, bu zaman əvvəlki mülkiyyətçi
birbaşa sahib kimi qala bilər; mülkiyyətçinin üçüncü şəxsdən sahibliyi tələb etmək hüququnu
əldə edənə verməsi.
Şəxsin qanunvericiliyin tələblərinə əməl etməklə özü üçün hazırladığı və ya yaratdığı
yeni əmlaka mülkiyyət hüququnu onun özü əldə edir. Əmlakdan istifadə nəticəsində
götürülən bəhərə, məhsula və gəlirə mülkiyyət hüququ isə həmin əmlakın mülkiyyətçisinə
məxsusdur.
Mülkiyyətçisi olan əmlaka mülkiyyət hüququ başqa şəxs tərəfindən alqı-satqı,
Dostları ilə paylaş: |