3 azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti MİkroiQTİsadiyyat (Dərslik)
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
190 masına güclü təsir göstərmək imkanlarına malikdir. İnhisarların (monopoliyaların) olması və ölkənin tə- sərrüfat həyatının müəyyən sahələrində aparıcı mövqe tutması hadisəsi, hələ eramızdan əvvəl qədim yunan alimi Aristotel (384-322) tərəfindən göstərilmişdi. O, Yunanıs- tanda zeytun istehsalı və dəmir məmulatları satışında in- hisarların olduğunu qeyd etmişdi. Orta əsrlərdə inhisarçılıq meylləri özünü, o dövrün təsərrüfat həyatında mühüm yer tutmuş və müxtəlif təyi- natlı məhsullar hazırlayıb-satan sexlərin fəaliyyəti nümu- nəsində meydana çıxarmışdı. Yeni tarixi dövrdə, xüsusilə XIX əsrin ikinci yarısın- dan başlayaraq elmi-texniki kəşflər, mütərəqqi texnolo- giya bazasında sənaye, tikinti, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, məlumat-informasiya sahəsindəki nailiyyətlər istehsalın mərkəzləşməsi və təmərküzləşməsi prosesləri təməlində iri istehsal-xidmət birliklərinin, yəni inhisarların (monopo- liyaların, təkəlliyin) formalaşmasını keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə qaldırmışdır. XIX əsrin sonu və XX əsrin əv- vəllərindən yeni bir vüsət almış bu proses, klassik model- lərin yeni formaları, çalarları ilə zənginləşərək, bizim günlərimizdə də öz mürəkkəblikləri, habelə ziddiyyətləri ilə davam etməkdədir. Xalis, yaxud mütləq inhisar (monopoliya) bir şirkətin müəyyən bir məhsulun, yaxud məhsullar qrupunun, xid- mətin, iqtisadi resursun istehsalçısı (satıcısı) olmasıdır. Bu məhsul atom reaktoru, təyyarə mühərriki, futbol topu, me- bel, kompüter, ov tüfəngi, qol saatı, pepsi ola bilər. Eyni tipli məhsulu bir müəssisə, şirkət də, eyni zamanda müəy- yən sahə də istehsal edib, bazara satışa çıxara bilər. Xalis (mütləq) inhisar bazarını aşağıdakı xüsusiyyətlər səciy- 191 yələndirir: - Xalis inhisarçı şirkət bazara tam nəzarət edir. - İstehsal olunmuş əmtəələrin, göstərilən xidmətlə- rin əvəzləyicisi, yaxud analoqu yoxdur. - Xalis rəqabət bazarına daxil olmaq, rəqiblər üçün tam bağlıdır. - Bazar qiymətləri xalis inhisarçı şirkətin tam nəza- rəti altındadır. - İstehsalın həcmini artırıb-azaltmaq məsələsi xalis inhisarçı şirkətin tam səlahiyyəti və ixtiyarındadır. - Xalis inhisarçı şirkət yüksək mənfəət əldə etmək məqsədilə öz istehsal həcmini və qiymətləri dəyişdirə bi- lər. - Xalis inhisarçı şirkət bazarda müəyyən bir məh- sul-xidmətin yeganə istehsalçısı və satıcısı olduğundan, onun reklama o qədər də ehtiyacı olmur. Azad rəqabət bazarının tam əksi sayılan xalis (müt- ləq) inhisarçı bazar, real təsərrüfat həyatında az hallarda rast gəlinən bir hadisə, yaxud fərziyyə xarakteri daşıyır. Lakin bu hadisəni qeyri-rəqabət bazarının bir modeli, yüksək inhisarlaşdırılmış bazarın konkret nümunəsi kimi öyrənmək və onun özünəməxsus xüsusiyyətlərini hərtərəf- li təhlil etmək, şübhəsiz gələcək müqayisəli araşdırmalar üçün zəruridir. İlk növbədə xalis inhisar bazarında iri kapitala malik, nəhəng avtomobil, metallurgiya, energetika, elektron sə- naye sahələri fəaliyyət göstərdiyindən, həmin bazara daxil olmaq son dərəcə çətindir, bəzən də mümkün deyildir. Məsələn, qiymətli daş-qaş, əlvan metallar, brilyant, nadir kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən sahələri buna nü- munə göstərmək olar. 192 Müxtəlif ölkələrin hakimiyyət orqanları bir sıra şir- kətlərə uzunmüddətli patent və lisenziyalar verməklə, baş- qalarının bu sahəyə daxil olması yolunda aşkar əngəllər törətmişlər "Xerokx" surətçıxarma cihazları, “Kodak” foto aparatları və materialları, "Gillette" üzqırxanları, "General Elektrik" avadanlıqları, "Boinq" təyyarələri, "De Beers" almaz korporasiyalarının təşkili, istehsal-satış fəaliyyəti, bu prinsiplərə əsaslanmışdır. Xalis inhisarçı şirkətlər eyni zamanda hazırladıqları məhsulların xammal mənbələrini də öz nəzarətlərində sax- layırlar. ABŞ-ın “Aliminum K°", Kanadanın "Nickel K°", CAR-nın "De Beers" almaz korporasiyasının fəaliyyəti buna misaldır. Ayrı-ayrı şirkətlər bazarda öz inhisarçı is- tehsalçı və satıcı mövqeyini qoruyub saxlamaq üçün qiy- mətləri kəskin surətdə aşağı salmaq, reklam təbliğatını gücləndirmək, habelə digər vasitələrdən də istifadə edirlər. Xalis inhisarın xüsusi bir forması kimi səciyyələnən təbii inhisar - istehsalın miqyas, həcm, sahə, texniki-tex- noloji xüsusiyyətlərinə görə rəqabətin özünü doğrultma- dığı, yaxud məqsədəuyğun hesab edilmədiyi və bazarın əmtəə-xidmətlərə olan tələbatının minimum xərclərlə başa gəlməsini təmin edən inhisarçı təsərrüfatçılıq fəaliyyəti formasıdır. Təbii inhisar anlayışı ilk dəfə 1838-ci ildə fransız iqtisadçısı A.Kurno tərəfindən elmi dövriyyəyə daxil edil- mişdir. Bu sözün hərfi mənası - ictimai, yəni dövlət təmi- natlı xidmətlər göstərilməsi və məhsullar istehsalının, cə- miyyətin müxtəlif təyinatlı tələbatlarının ödənilməsinə yö- nəldilməsidir. Müasir iqtisadi inteqrasiya və qloballaşma proseslə- rinin genişlənib-dərinləşdiyi bir şəraitdə, müxtəlif ölkələ- 193 rin təsərrüfat həyatında, həm dövlət mülkiyyətində, həm də xüsusi (səhmdar, korporasiya) mülkiyyətdə olan təbii inhisarlar fəaliyyət göstərirlər. Onların çoxcəhətli fəaliy- yəti ölkənin müvafiq qanunları və dövlətin iqtisadi tən- zimləmə tədbirləri vasitəsilə həyata keçirilir. Dünya təsərrüfat həyatı təcrübəsi sübut edir ki, təbii inhisarlara cəmiyyət üçün sosial əhəmiyyətə malik, ictimai istifadədə olan, xüsusi və dövlət mülkiyyətindəki energe- tika, qaz-yanacaq sistemi, dəmir yolu nəqliyyatı, met- ro, müxtəlif təyinatlı yeraltı-yerüstü kəmərlər, rabitə- poçt xidməti, telefon, kabel televiziya şəbəkəsi və sairə daxildir. Təbii inhisarların fəaliyyətinin şərtləndirən sə- bəblər aşağıdakılardır: a) dünyanın müxtəlif ölkələrində, o cümlədən də Azərbaycan Respublikasında, müəyyən istehsal-xidmət sahəsinin bir şirkət (birlik) bazasında, daha az xərclərlə, konkret ərazidə, tələb olunan həcmdə və səviyyədə fəaliy- yətinin daha səmərəli təşkilinin mümkün olması; b) təbii inhisarların məhsul istehsalı və xidmətlər göstərməsi (satışı) həcminin, həmin sahənin texniki-tex- noloji xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, minimum xərclərlə fəaliyyətinə imkan yaratması; c) təbii inhisarların fəaliyyət göstərdiyi istehsal- xidmət sahələrində, bazar münasibətləri iqtisadi sisteminə xas olan rəqabət mübarizəsinin, son iqtisadi-sosial nəticə- lər baxımından məqsədəuyğun və səmərəli sayılmaması; d) təbii inhisarların fəaliyyətinin məhdudlaşdırılma- sı, yaxud qadağan olunması xəttinin, iri məbləğdə inves- tisiyalarla bağlı olub, həmin sahələrin maddi-texniki baza- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|