126
Qiymə
tə
mə
lə
gə
lmə
prosesinin fasilə
sizliyi priнsipi ondan
ibarətdir ki, birinci eyni bir əmtəə (çox vaxt müxtəlif müəssisələrdə
həyata keçirilən) özünün xammal və ilkin materiallardan istifadə edilən
məmulata qədər) şəkil dəyişmələri bir neçə sayda müxtəlif
mərhələlərdən keçməlidir. Hər bir mərhələdə bu əmtə üçün özünün
qiyməti təyin edilir. Bir əmtəə üçün qiymətəmələgəlmənin bu cür
fasiləsizliyi məkanda fasiləsizlik adlandırmaq olar.
Ikincisi, müxtəlif əmtəələrin qiymətləri köhnəlmiş əmtəələrin
istehsaldan çıxarılması il əvə bazardan yox olması ilə, yerdə qalan
əmtəələrin inkişafı və təkmilləşdirilməsi bağlı, eləcə də prinsipcə yeni
əmtəələrin mənimsənilməsilə bağlı dəyişməlidirlər.
Qiymətəmələgəlmə prosesi və qiymətlərə nəzarətin vahidlik
prinsipi ondan ibarətdir ki, inhisarlaşmış sferalarda əmtəə və xidmətlərə
qiymətlərin formalaşması fasiləsiz və hərtərəfli nəzarətə məruz
olmalıdır. Bu cür nəzarət iki yolla həyata keçirilə bilər.
Birincisi, o, qiymət üzrə dövlət inspeksiyası orqanları tərəfindən
həyata keçirilə bilər, hansılar ki, əmtəələrin keyfiyyətinə nəzarət edirlər
və istehlakçıların hüquqlarını müdafiə edirlər. Bu cür inhisarlaşmaya
misal kimi nəqliyyat tarifləri, qaza görə haqq, elektrik enercisinə və
beynəlxalq telefon rabitəsinə görə haqq çıxış edə bilər. (Bu cür
orqanları dövlət inspeksiyasının hər mərkəzdə və həm də regional
səviyyədə fəaliyyət göstərirlər).
Ikincisi, bu cür nəzarət istehlakçılar cəmiyyəti tərəfindən də
həyata keçirilə bilər, hansılar ki, öz fəaliyyətlərində Rusiya Federasiyası
tərəfindən qəbul edilmiş «Istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqda»
Qanuna istinad edirlər.
Qiymətəmələgəlmə prinsiplərinin pozulması hallarının aşkar
edilməsi halında gnahkar üzərinə inzibati хябярдарлыг və ya iqtisadi
sanksiyalar və müxtəlif növ cərimələr qoyula bilər. Preyskurantlardan
istifadə zamanı qiymətmələgəlmə prinsipi şəkil 4.6-də verilib.
Preyskurantlardan istifadə ilə yanaşı bu və ya digər əmtəələrə
qiymətlər müxtəlif növ satışların müsabiqələrin və auksionların
keçirilməsi nəticəsində yarana bilər. Rəqabət tenderlərin keçirilməsinin
mümkünlüyü RF Mülkü Məcəlləsi ilə nəzərdə tutulmuşdur. Tenderlərin
həyata keçirilməsi nəticəsində qiymətlərin formalaşması zamanı əsas
kimi preyskurantlar və onlardan istifadə metodikası deyil, rəqiblərin
təklifi götürülür.
127
Tenderlərin təşkilatçıları kimi ya verilmiş əmtəənin mülkiyyətçisi
(sahibi ya verilmiş əmtəəyə) əmlak hüququna malik olan şəxs və ya
təşkilat ya da ki, onun tenderlərin həyata keçirilməsi üzrə müqavilə
bağlayan ixtisaslaşdırılmış ticarət təşkilatı ola bilər.
Шяк. 4.6. Прейскурантларын истифадяси заманы
гиймятямяляэялмя принсипляри
Tenderlər auksionlar və müsaiqələr formasında reallaşa bilər ki,
bunlarda onların aparılmasının iki müxtəlif variantlarını bildirir.
Tenderlə
rin keçirilmə
sinin auksion formasında
tenderi udan daha aşağı
qiymət təklif edən şəxs olur. Tenderləriн (satışların) keçirilməsinin
müsabiqə forması
halında tenderin qalibi sözün geniş mənasında daha
yaxşı şərtlər təklif edən olur, təkcə qiymətə aid olan hissədə deyil
tenderlərin qalibi haqda qərarın qəbulu (mühsiflər heyətinin müsabiqə
komissiyasının) tenderlərin məsul təşkilatçısı tərəfindən əvvəlcədən
təyin edilmiş – yekun qərar əsasında qəbul edilir.
Bu cür tədbirlər daxili və beynəlxalq ola bilərlər. Daha sonra açıq
və ya qapalı şə
kildə də ola bilərlər. Açıq tenderlərdə istənilən şəxs və
təşkilat iştirak edə bilər. Qapalı tenderlərdə isə ancaq xüsusi şəkildə
dəvət olunmuş şəxs və ya təşkilatlar.
RF Mülkü Məcəlləsinin müvafiq olaraq tenderlər təşkilatçısı
tenderin başlanmasına 30 gündən az olmayaraq bir vaxtda bu tenderin
Прейскурантлар ясасында гиймятямяляэялмя принсипляри.
елми ясаслылыг
фасилясизлик
гиймятямяляэялмянин
вя нязарятин ващидлийи
мягсядйюнлцлцк
мцхтялиф мярщялялярдя бир вя
щямин ямтяя цчцн
вахт ярзиндя мцхтялиф
ямтяяляр цчцн
Дювлят нязаряти
Ижтимаи нязарят
128
şərtləri haqdabildiriş buraxmalıdır. Bu bildirişdə tenderin keçirilməsinin
zamanı (vaxtı, yeri, forma və qaydası haqda) məlumat olmalıdır.
Tenderə çıxarılmış əmtəənin ilkin qiyməti də göstərilməlidir.
Tenderlərin keçirilməsindən imtina hallarında (yol verilən
müddətlərin pozulması ilə) iştirakçılar tərəfindən çəkilən faktiki ziyanı
məsuliyyəti tenderin təşkilatçılarının üzərinə düşür.
Qeyd olunan hər iki tender növünün daha dolğun şəkildə
araşdıraq.
Auksion – bu əmtəələrin açıq satışdan əvvəlcədən müəyyən
edilmiş yerdə və təyin edilmiş müddətdə satışıdır. Satıcı auksionda
əmtəənin ancaq ilkin qiymətini təyin edir. Maksimal yol verilən mənfəət
əmtəənin daha yüksək qiymətə satışı nəticəsində əldə olunur. Bu qiymət
iştirakçılar arasında birbaşa rəqabət nəticəsində formalaşır.
Auksionlar həm onların keçirilməsi üzrə ixtisaslaşmış firmalar
tərəfindən, həm də tenderlərin keçirilməsi və təşkili əsas fəaliyyət növü
olmayan firmalar tərəfindən həyata keçirilə bilər. Sonuncuların sırasına
əmtəə bircaları rəssamlıq salonları, sərgilər və s. tərəfindən həyata
keçirilən auksionlar aid edilə bilərlər.
Auksion satışlaр məcburi və könüllü şəkillərə bölünür. Məcburi
auksion satışlar kənar təşkilatlar tərəfindən, bir çox hallarda dövlət
təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir, əgər müflisləşmə halı
mümkündür. Bu cür auksionların məcburi müsadirə edilmiş və ya tələb
olunmamış əmtəələr, girov qoyulmuş və мцсадиря едилмиш əmlak və
satışından ibarətdir. Könüllü auksion satışlar verilmiş əmtəəni və ya
əmlakın sahiblərini öz arzuları ilə daha ялверишли qiymətlərlə satmaq
məqsədilə həyata keçirilir.
Auksion satışlar minimal start qiymətindən başlayaraq həyata
keçirilə bilər. Burada potensial alıcılar könüllü şəkildə əlavələr edirlər.
Bu əlavələrin həcmi əvvəlcədən təyin edilmiş göstəricidən aşağı ola
bilməz. Start qiymət həm də açıq-aşkar şəkildə yüksəldilmiş ola bilər.
Bu zaman auksion ilkin qiymətin yavaş-yavaş aşağı düşməsi ilə aparılır,
o vaxta qədər ki, kimsə bü auksion iştirakçılardan verilmiş əmtəənin nail
olunan qiymətə əldə etməyə razılıq verməyəcəkdir. Bu cür auksion,
hansı ki, əvvəlcədən təyin edilmiş qiymətin aşağı düşməsilə aparılır. O,
holland
auksionu adlanır.
Qiymətlərin yüksəlməsinə aparılan auksion «səsli və səssiz»
prosedura üzrə həyata keçirilir. Səsli prosedura yuxarıda qeyd olunana
müvafiqdir. Səssiz prosedurada isə alıcılar auksionu aparan təkcə