132
Nəqliyyat xərcləri verilmiş nəqliyyat növü üçün sabit hissədən və
verilmiş nəqliyyat növü üzrə yük vahidinin daşınmasına çəkilən
proporsional xərclər hissəsindən ibarətdir.
Belə hesab edilir ki, su nəqliyyatı üçün ilkin (daimi) xərclər
maksimal olurlar. (Bu, xüsusi qablaşdırma və yüksək yerləşdirilməsinə
eləcə də liman təsərrüfatının aparılması ilə bağlıdır). Bu xərclər dəmir
yolu və avtomobil nəqliyyatı üzrə daşımalarda daha azdılar. Hava
nəqliyyatında ilkin xərclər maksimal hesab edilirlər. Bu uzunmüddətli
nəqletmələr üçün nəzərdə tutulan xüsusi qoruyucu qablaşdırmaya
zərurətli olmaması ilə bağlıdır. Lakin məhsul vahidinin hər bir
nəqliyyat üzrə daşınmasına tarifləri əks qaydada qurmaq lazımdır. Hava
nəqliyyatı ilə daşınma üzrə tariflər daha yüksək olurlar, bir qədər ucuz
avtomobil daşımaları, sonra isə dəmiryolu ilə daşımalar ucuzdur. Ən
ucuz su nəqliyyatı ilə daşınmadır. Şəkil 4.8-də orta məsafəyə eyni bir
yükün yükdaşımalarının müxtəlif variantlarının E dəyəri üçün qrafiklər
verilib.
E
1
const
1
E
2
const
2
E
3
const
3
E
4
const
4
0 n
3
n
2
n
1
n
Şəkil 4.8. Daşınan
yükün
həcmindən
asılı
olaraq
daşınmaların dəyərini dəyişmə qrafiki.
E
1
const
, E
2
const
, E
3
const
, E
4
const
- müvafiq olaraq su, dəmiryolu,
avtomobil və su nəqliyyatı ilə daşımalara ilkin xərclər. 1,2,3,4-n (yükün)
daşınan həcmindən aşağı olaraq su, dəmiryolu, avtomobil və hava
nəqliyyatına çəkilən ümumi xərclərin birbaşa dəyişməsi. Bu düz xətlərin
meyl bucağı bu nəqliyyat növləri üçün qəbul edilmiş fəaliyyətdə olan
tariflərə proporsionaldır. Verilmiş halda n
1
, n
2
, n
3
daşınan yüklərin
böhran kütlələri və ya həcmləridir. Bunların da yüksəlməsinə müvafiq
olaraq su, dəmiryolu və ya avtomobil nəqliyyatından istifadə etmək
məqsədybnlüdür. Bu cür qrafiklər orta və daha yüksək məsafələrə
nəqletmə variantlarının seçilməsi üçün qiymət təhlili zamanı qurulur.
133
Beləliklə, mövcud nəqliyyat tariflərinin (təsiri bu və ya digər
nəqletmə variantının seçiminə, eləcə də istehsal-tədarük fəaliyyətinin
bütün təşkilinə) nəzərə çarpacaqdır.
Material axınları bazarında tariflərin dəyişməsi, qiymətlərin
istənilən dəyişmələri kimi tələb və təklifin qarşılıqlı münasibətilə
müəyyən edilir. Artıq deyildiyi kimi nəqliyyat xidmətinə tələb
funksiyası monotondur və elə şəkildə müəyyən edilir ki, bu xidmətlərə
tələb tarifin yüksəlməsilə aşağı düşür və əksinə, nəqliyyat xidmətinə
təklif qanunu onu bildirir ki, xidmətətəklifi monotonolaraq artır və
əksinə, tariflərin azalması ilə müvafiq nəqliyyat xidmətlərinin təklifi də
azalır (şəkil 4.9).
Şəkil 4.9-da şaquli oxda
tariflərin (qiymətlərin) göstəriciləri
verilib (P), üfüqü oxda isə material
axının kəmiyyəti (n) verilib.
Nəqliyyat xidmətinə tələb (D)
(sahibləri fəaliyyətdə olan tariflərlə
nəqletməyə razı qaldıqları material
axını ölçüsü) daşımaya çəkilən
tariflərin azalması ilə artır, əksinə
nəqliyyat xidmətinin təklifi (S)
Шякил 4.9.Гиймятдян асылы тяляб
вя тяклиф функсийасы
(material tutumunun həcmi, hansı ki, nəqliyyat vasitələrinin sahibləri
mövcud tariflər üzrə nəqletməyə hazırdırlar) tariflərin artması ilə
yüksəlir (çoxalır), onların azalması isə ilə aşağı düşür. D və S əyrilərinin
kəsişmə nöqtəsi tarazlıq nöqtəsidir.
P
0
tarifində tələb və təklifin tarazlığı yer alır. Daha yüksək
tariflərdə nəqliyyat xidmətin təklif artıqlığı yer alır, daha aşağı tariflərdə
isə nəşr (qıtlıq) əmələ gəlir.
Qiymət təhlili zamanı xərclərin örtməsini və müəyyən mənfəətin
əldə edilməsini təmin edən tariflər diapozonunu müəyyən etmək
vacibdir. Nəqliyyat xərclərinin örtülməsi nöqteyi nəzərdən üç tip tarif
fərqləndirilir:
•
son hədd tarifi –
sıfır mənfəətə gətirən (aparan) mənfəət;
•
məqsədli tarif –
texniki tarifə əlavənin tətbiq edilməsi
yolu ilə təyin edilən tarif;
D
S
P
P
0
0
n
0
n
134
•
texniki tarif –
verilmiş konkret material axını üçün
ziyansızlıq tarifidir.
Nəqliyyat şirkətləri öz tariflərini onların istehlakçılarına praktik
verilməsi üçün (təyin edirlər və təsnifləşdirirlər) (aşağıdakı şəkildə –
cədvəldə və ya sxem şəklində).
Beləliklə, əmtəə axını üçün ümumi xərclər i-xərc növü və c-tip
əmtəə tipləri üzrə əmtəə hərəkəti xərclərinin (cəmi kimi müəyyən edilir)
nəqliyyat xərclərinin, anbar xərclərinin (eləcə də sifarişlərin dəyərinin)
müəddətə yerinə yetirilməyən (qiymətinin məhsulun dəyərinin
kalkulyasiyası)
nəqletmə
əməəməliyyatlarının
və
zəruri
sənədləşdirmənin şəkil 4.10-da verilib.
Verilmiş sxem əmtəənin qiymətinin onun istehsalçıdan
istehlakçıya nəql edilməsi prosesində dəyişməmiş ilüstrasiya edir.
Yuxarıda sadalanan bütün əməliyyat üçün beynəlxalq ticarət
təcrübəsində standart açıqlamalar, terminologiyalar və müəyyən
etmələr hazırlanıb, onlardan ən vacibi aşağıda verilib.
Təchizatın zavoddan boşaltma – EXW (ExWorld) – satıcı alıcı
qarşısında öz öhdəliyini alıcının sərəncamını əmtəənin istehsalçı
zavoddan verilməsi anından yerinə yetirmiş hesab edilir.
Franko daşıyıcı – FCA (Free carrier)- satıcı alıcı qarşısında öz
öhdəliyini əmtəənin alıcı tərəfindən göstərilən daşıyıcıya ötürülməsi
anından yerinə yetirmiş olur.
Sərhəddə qədər çatdırma – DAT (Delivirdat fronter) – satıcı
alıcı qarşısında öz öhdəliyini ixrac rüsumlarından tənizlənmiş əmtəənin
sərhəddə göstərilmiş məntəqəyə çatması anından yerinə yetmiş hesab
edilir.
Də yə r və fraxt (göstə rilə n tə yinat limanından) CFR (Cost And
freight)
– satıcı əmtəənin razılaşdırılmış təyinat limanına çatdırılması
üçün zəruri olan xərcləri ödəməyə məcburdur.
Dəyəri sığortalanma və fraxt – CIF (Cost, insurance and
reight).
Satıcı əmtəənin razılaşdırılmış təyinat limanına çatdırılmasından
başqa həm də sığortalanmanı da ödəməlidir.
Gəminin çatdırılması – DES (Delivered exship) – satıcı alıcı
qarşısında öhdəliyini, idxal (daxilolma) rüsumlarından təmizlənmiş
əmtəənin rızalışdırılmış təyinat limanında gəmiyə alıcının sərəncamına
verilməsi anından yerinə yetirmiş olur.
Sahildə n çatdırma (franko-sahil) DEQ (Deleverd exquay) –
satıçı alıcı qarşısında öz öhdəliyini (onun sərəncamına) (əmtəənin
Dostları ilə paylaş: |