140
məzsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi müvafiq istehsal üsullarını tələb
edir və nəticə kimi istehsal xərclərini yüksəldir. Buna görə də yeni, daha
keyfiyyətli əmtəə istehsal edən müəssisə onu bazarda yüksək qiymətə
poziyalaşmağa məcburdur. Məsələ ondan ibarətdir ki, qiymətlərin bu
cür yüksəlməsi yeni əmtəənin istismar keyfiyyətinin yüksəlməsinə,
eləcə də onun çəkdiyi xərcləri doğruldan mənfəətlə kompensasiya
edilsin. Yuxarıda qeyd olunan əyani şəkildə aşağıdakı sxemlə ilüstrasiya
edilib.
4.13. Йени ямтяяляр базарында мювгеляшдирмя заманы гиймят сийасяти
схеми
Ə
mtəə nomenklaturası çərçivəsində qiymətəmələgəlmə. Əgər
bazarda pozisiyalaşan əmtəəözü-özlüyündə deyil, qarşılıqlı asılı olan
əmtəə assortimenti çərçivəsində (əmtəə nomenklaturası) mövcuddursa,
onda müəssisənin qiymət siyasəti təkcə hər hansı əmtəə üzrə deyil, tam
şəkildə bütün əmtəə nomenklaturası üzrə maksimam mənfəət əldə
Йени ямтяяляр
Базара тятбиг гиймятляри
Принсипжя йени
ямтяяляр
Кейфиййятин
диференсиаллашмыш
дяйишмяси
Гиймят дяйишмяси
кейфиййяти иля баьлы
Имитатор ямтяяляр
«Гаймагйыьма»
гиймятляри
Йцксяк тяляб
сявиййяси
Гиймятя эюря
тяляб еластиклийи
истещсал хяржляри
йцксяк дейил
истещсал хяржляри
йцксяк дейил
Истещсал артымы иля
хяржлярин ашаьы
салынмасы
Рягиблярдя
мараьын
олмамасы
141
edilməsini təmin edən qiymət sisteminə arxalanmaq lazımdır. Onu
nəzərə almaq lazımdır ki, bu nomenklaturaya daxil olan mtəələr hər bir
əmtəənin tələb səviyyəsinə təsir edən zəruri istehsal xərclərinin
göstəriciləri vasitəsilə qarşılıqlı əlaqədədirlər. Eyni bir nomenklaturada
olan müxtəlif əmtəələr rəqiblərin müxtəlif əks təsirilə qarşılaşır.
Əmtəə çeşidi tərkibində bazarda əmtəələrin pozisiyalaşmasının
dörd müxtəlif variantını fərqləndirmək qəbul edilmişdir.
Birinci hal o vaxt yer alır ki, müəssisə hər hansı bir əmtəə deyil,
əmtəə çeşidi üzrə istehsal edir. Bu situasiyada verilmiş nomenklaturaya
daxil olan bütün əmtəələrin qiymət sistemi
təyin edilir. Problem ondan
ibarətdir ki, alıcıların nöqteyi nəzərindən qiymətlər arasında fərq bu
qiymətlərlə satılan əmtəələrin istismar keyfiyyətindəki fərqlərə müvafiq
olsun.
Ikinci hal o vaxt yer alır ki, nə vaxt əsas əmtəələrlə birlikdə bu və
ya digər əlavə məlumatlar təklif edilir. Bu situasiyada müəssisələr əlavə
məlmulatlara qiymətləri təyin etmək lazımdır. Lakin əgər «məcburi»
nomilentə həddən artır əlavə məmulat daxil edirsə onda sonuncu pul
qiyməti qəbul edilmə dərəcədə yüksək ola bilər ki, bu da alıcı tələbinin
azalmasına gətirib çıxaracaq.
Digər kənar hal (son) zəruri əlavə məlumatların çox hissəsinin
ayrıca bir ödənişə əldə etmək təklifidir. Əmtəələrin baza yığımı bu halda
belə demək qəbul edilmişdir ki, «asketli» çox məhdudlaşdırılmış çeşidi
daxil edir. Bu zaman alıcılıq tələbi, bir çox alıcıların baza kompleksini
həddən artıq çox kasıb, zəruri əlavə əmtəələrinin müstəqil alıcını –
zəddən artıq ağır (yüklü) bir iş kimi qəbul etmələri nəticəsində baza
kompleksinə aşağı qiymətli olmasına baxmayaraq ixtisar edilə bilər.
Üçüncü hal o halda yer alır ki, nə vaxt əsas əmtəənin istifadəsi
üçün zəruri olan məcburi əlavə əmtəələr ayrıca satılır və ayrıca ödəmə
ilə. Burada məcburi ləvazimatlara qiymətlərin təyin edilməsi məsələsi
əmələ gəlir. Bu cür situasiyalarda istehsalçılar həm əsas və həm də əlavə
əmtəələrə görə əldə edilən mənfəətli minimumlaşdırılmasına can atırlar.
Bu zaman əsas əmtəəyə nisbətən aşağı qiymətlər təyin edilir, əlavə
zəruri əmtəələrə isə yüksək. Istehlakçı əmtəə əldə edərək bu əmtəənin
istismarının bütün vaxtı ərzində zəruri əlavə əmtəələrin satıcıları üçün
yüksək mənfəət etmiş edəcəklər. Buna görə də əlavə əmtəələr təklif edə
bilməyən satıcılara (qiymətləri zəruri mənfəət həcmini təmin etməkdən
ötrü) artırmağa məcbur olurlar.
142
Nəhayət dördüncü hal o vaxt yer alır ki, nə vaxt
istehsalın artıq
mə
hsuluna qiymə
tlə
r
təyin edilir. Adətən istehsal bu aralıq məhsulu
istənilən qiymətə satmağa can atır, əgər bu heç olmasa məhsulun anbara
(skladirovaniem) və çatdırılması ilə bağlı əlavəxərcləri minimal şəkildə
kompensasiya edirsə. Bu cür məhsulların satışından əldə edilən əlavə
pul daxilolmaların istehsalçı firmaya əsas əmtəəyə qiyməti aşağı
salmağa. Tələbi yüksəltməyə və öz əmtəəsini rəqabət qabiliyyətli
etməyə imkan verir.
Vahid nomenklaturanı əmələ gətirən əmtəələr üçün qiymətlərin
əmələgəlməsi hallarının təsnifləşdirilməsi şəkil 4.14-də verilib.
4.14. Ващид номенклатура чярчивясиндя гиймятямяляэялмя схеми
Coğrafi əlamətlərinə görə qiymətlərin təyin edilməsi.
Qiymətəməlgəlmə nəzərə çarpacaq dərəcədə coğrafi regionundan
uzaqlığından da asılıdır. Birincisi, bu və ya digər bazara əmtəənin
çatdırılmasının dəyəri, hansı ki, ümumi xərclərə daxil ediliblər əmtəənin
dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldə bilər. Ikincisi, müxtəlif
regionlarda həmin əmtəəyə tələb də müxtəlif olacaqdır.
Coğrafi amili nəzərə olan qiymətəmələgəlmə sxeminin
təsnifləşdirilməsi şəkil 4.15-də verilib. Onu qeyd etmək lazımdır ki,
müəssisə öz üzərinə xərcləri o vaxt qəbul edilir nə vaxt, o müəyyən
alıcılarla və ya regionlarla əlaqəni saxlamamağa can atırsa, və ya nə
vaxt ki, o, yeni bazara daxil olmaq və ya yeni şərtlərlə (şəraitlə) ənənəvi
bazarı əlində saxlamaq istəyirsə (məsələn, rəqabətin əmələgəldiyi və ya
genişləndiyi hallarda).
Верилмиш номенклатура чярчивясиндя гиймятямяляэялмя
Верилмиш
номенклатура
ямтяяляри
Мцтляг ямтяя
мянсублуьу
Кюмякчи
истещсал
мящсуллары
Ялавя ямтяяляр